ص: 2

ص: 3

مجمع جهانی شیعه شناسی

قم - 45 متری عمار یاسر - پلاک 90 - ص پ 644-37158

تلفن: 7713773-7756092 / دورنگار: 7713774

شناسنامه کتاب

نام کتاب:............................................................................................................................................................................. شیعیان کشمیر

نام مؤلف:................................................................................................................................................................. غلام محمد متو (گلزار)

ناشر:........................................................................................................................................................................... انتشارات آشیانه مهر

ویراست علمی و تحقیق:....................................................................................................................................................... خلیل بخشی زاده

صفحه آرایی/تنظیم و طرح جلد:..................................................................................................................................... علی اکبر رشیدی گلروئیه

ویراستار:............................................................................................................................................................... سید علی سجادی بهسودی

تعداد صفحات:.................................................................................................................................................................................. 460

چاپخانه:.......................................................................................................................................................................................... اسوه

چاپ:.................................................................................................................................................................................... اول / 1391

تیراژ:............................................................................................................................................................................................ 3000

قیمت:..................................................................................................................................................................................................

شابک:...................................................................................................................................................................................................

™ حق چاپ متعلق به مجمع جهانی شیعه شناسی می باشد ˜

ص: 4

ص: 5

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 26

ص: 27

ص: 28

تشیّع به عنوان یکی از مذاهب اسلامی با پیشینه ای بلند در کشمیر، تاریخ پرفراز و نشیبی دارد. این مذهب که توسط مبلغان و روحانیان ایرانی به کشمیر وارد شد در زمان کوتاهی به تمام نقاط آن، از لداخ، بلتستان گرفته تا پونچه وجامو سرایت کرده پیروان چشمگیری به خود اختصاص داد. و با گذشت کمتر از یک قرن مذهب رسمی کشور اعلام گردید. اما مخالفان این مذهب که با موجودیت آن، منافع نامشروع خودشان را در خطر می دیدند، برای از بین بردن و نابودی آن هیچگاه دست از فریب کاری ها و توطئه ها علیه این مذهب برنداشتند. به طوری که شیعیان را ده ها بار در طول تاریخ مورد تهاجم و حملات گسترده قرار دادند.

اما

با تمام کردن تیرهای ترکش خود نتوانستند چراغ تشیّع را در این سرزمین خاموش بکنند. با وجود تمام این مشکلات و تنگناها شیعیان کشمیر توانستند در ابعاد گوناگون تاریخی، فرهنگی و اجتماعی کشمیر کارهای فراموش نشدنی انجام دهند. و تا امروز در این منطقه حضوری فعال داشته باشند.

این کتاب مشتمل بر هشت فصل است. فصل اول مربوط به جغرافی طبیعی و سیاسی و نیز تاریخ کشمیر است در این فصل اشاره کوتاهی بر پیشینه اسلام در کشمیر شده

ص: 29

است. تبلیغ دین اسلام در کشمیر به وسیله جهانگردان، بازرگانان، و ماجراجویان آغاز شد و بعد با سفر روحانیون و مبلغین از ایران و آسیای مرکزی تحرک بیشتری یافت.

سید شرف الدین موسوی اولین مبلغی است که توانست پادشاه کشمیر به نام رینچن شاه را مسلمان کند. با ورود میر سید علی همدانی به کشمیر اسلام پیشرفت بزرگی کرد. در فصل دوم پشینه تشیّع در کشمیر بررسی می شود. گرچه تشیّع خیلی زودتر از میر شمس الدین عراقی به کشمیر وارد شد. اما بنابر دلایلی تا زمان ورود میر در مناطق مخصوص محدود بود. اما فعالیت میرشمس الدین که از خراسان به آنجا سفر کرد سبب شد تشیّع بیش از پیش در کشمیر رواج پیدا کند. او توانست در بعضی از افرادسرشناس در دولت وقدرت کشمیر نفوذ کند و آنان را به دائره تشیّع وارد نماید.

میر با فعالیت تبلیغی توانست با کمک ملک موسی رینه نخست وزیر کشمیر 24 هزار خانواده هندو ها را به تشیّع هدایت کند.

در فصل سوم دولت شیعیان کشمیر (چک ها) و اوضاع سیاسی، اجتماعی، علمی، فرهنگی و اقتصادی آنان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

فصل چهارم مربوط به دوره های

مغول، افغان، سیک ها و دوگره ها است. در این فصل اوضاع سیاسی، اجتماعی، علمی، فرهنگی و اقتصادی شیعیان به تفصیل مورد بحث

ص: 30

و بررسی قرار گرفته است. و بیان می گردد چگونه شیعیان در این دوره ها بویژه در دوره افغان ها در کشمیر از اکثریت به اقلیت مبدّل گردیدند.

در فصل پنجم توضیح مختصری درباره فعالیت، تلاش، و کوشش های علمای شیعیان برای ترویج مذهب و آثار و اماکن مذهبی و فرهنگی تشیّع داده شده است.

فصل ششم که به نظر اینجانب حاصل زحمات این تحقیق می باشد مربوط به اوضاع فعلی شیعیان کشمیر است. در آن اوضاع سیاسی، اجتماعی، علمی، فرهنگی و اقتصادی شیعیان به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و نیز تهدیدها، موانع و مشکلات شیعیان کشمیر و فرصت ها و راه کارها و راه حل ها برای مقابله با آنها بیان شده است.

در فصل هفتم به نتیجه گیری نهایی پرداخته و در فصل هشتم منابع بررسی شده است.

ص: 31

ص: 32

ص: 34

شبه قاره هند بخشی از شبه جزیره های جنوب آسیا است. این شبه قاره شامل کشورهای هند، پاکستان، بنگلادش، نپال و یونان و گاه میانمار (برمه) است.

از دید جغرافیایی، شبه قاره بودن آن به خاطر این است که بر صفحه (زمین ساختی) جدا از قاره آسیا قرار دارد.

در شمال شبه قاره هند کوه های مرتفعی قرار دارد که همانند دیواری بخش های شمالی آن را در برمی گیرد. در شمال شرقی و شمال غربی هیمالیا و سلیمان از مهم ترین رشته کوه های این بخش است.

رودهای سند (ایندوس)، گنگ و بر هماپوتر از این ارتفاعات سرچشمه می گیرند. آب و هوای آن موسمی است. جاهایی که در معرض بادهای موسمی قرار می گیرند به ویژه در تابستان از بارندگی زیادی برخوردارند. به طوری که در بنگلادش و ایالت آسام هند در فصل تابستان بدون وقفه باران می بارد. در چراپونچی chava panji واقع در ایالت آسام - که بیش از همه جای دنیا باران می بارد میزان ریزش باران به حدود 12 متر می رسد. با این حال برخی از مناطق شبه قاره مانند بلوچستان،

ص: 35

پاکستان، آب و هوای خشک دارند. شرایط جغرافیایی مناسب همچون دما، رطوبت و خاک حاصل خیز این منطقه را بسیار پربرکت نموده و امکانات فوق همراه با وفور مواد غذایی تراکم جمعیت را در آسیای جنوبی بالا برده است. به طوری که در مساحتی به وسعت تقریبی 4500000 کیلومتر مربع، بیش از یک میلیارد نفر یعنی 20 درصد جمعیت جهان سکونت دارند. ترکیب نژادی جمعیت نیز از تنوع زیادی برخوردار بوده و در نواحی کوهستانی قبایل متعدد کوچکی سکونت دارند که آداب و رسوم مخصوص به خود را دارند. در نواحی ساحلی و جلگه و همچنین شبه جزیره دکن گروه های بزرگی سکونت دارند که بخش عظیمی از کشورهای این ناحیه را تشکیل می دهند.

مهم ترین کشورهای شبه قاره به ترتیب وسعت عبارتند از: هند، پاکستان، بنگلادش، سری لانکا، نپال و مالدیو.

وسیع ترین و پرجمعیت ترین این کشورها هند با 3288000 کیلومتر مربع وسعت و بیش از یک میلیارد نفر جمعیت است و کوچک ترین و کم جمعیت ترین آنان مالدیو با 298 کیلومتر مربع وسعت و قریب به 20000 نفر است.

از بیش از یک میلیارد و نیم مسلمان که در جهان زندگی می کنند متجاوز از 400 میلیون نفر آن در آسیای جنوبی و یا در همان شبه قاره سکونت دارند که بیش از دویست و پنجاه میلیون نفر در کشورهای مستقل اسلامی یعنی پاکستان، بنگلادش و مالدیو زندگی می کنند.

ص: 36

لازم به ذکر است که بنگلادش به عنوان بخش شرقی پاکستان و تحت قلمرو این کشور بود تا اینکه در سال 1971م به رهبری شیخ مجیب الرحمن و پس از مبارزات گسترده ای به استقلال رسید و همچنین کشمیر نیز زمانی یکی از کشورهای شبه قاره هند بوده است اما پس از، تصرف توسط پادشاه مغول در سال 1586 میلادی بصورت پراکنده اداره می شود.

کشمیر دارای چهار فصل می باشد((1)) که از این رو به لحاظ زیبایی طبیعت و آب و هوا همانند ایران است.

1- فصل بهار یا سونته: از 21 مارچ تا 20 جون است (از اول فروردین تا 31 خرداد ایرانی)؛

2- فصل رته کول یا حأر (تابستان): از 21 جون تا 20 سپتامبر (از اول تیر تا 31 شهریور ایرانی)؛

3- فصل هرد (پائیز): از21 سپتامبر تا 20 دسامبر (اول مهر تا 30 آذر ایرانی)؛

4- فصل ونده یا پوه (زمستان): از 21 دسامبر تا 20 مارچ (ازاول دی تا 30 اسفند ایرانی)؛

یکصد سال قبل جاده ای که کشمیر را به جهان خارج متصل کند تقریباً وجود نداشت و تنها پیاده ها، قاطرها، فیل ها و گاوهایی وحشی از گذرگاه کوهستانی عبور می کردند.((2))

مشترک است و یک باریکه به نام واخان آن را از جمهوری تاجیکستان و ازبکستان جدا می سازد.

ایالت جامو و کشمیر که از نقطه نظر سیاسی به نام کشمیر معروف است از پنج منطقه جداگانه تشکیل شده است. درة کشمیر یا وادی، جامو، لداخ، گلگت و بلتستان، کشمیر آزاد.

وادی، جامو و لداخ و که قسمت عمده ایالت کشمیر را تشکیل می دهند در اشغال هند است و مناطق گلگت و بلتستان و کشمیر آزاد زیر نظر پاکستان است.

مساحت کشمیر همانطور که در 15 اوت 1947 نشان داده شده است 222880 کیلومتر مربع است((1)). کشمیر از شمال به جنوب 640 کیلومتر و از شرق به غرب 480 کیلومتر طول دارد.

پس از بروز جنگ میان هند و پاکستان بر سر آینده کشمیر در ژانویه 1947 یک خط آتش بس در کشمیر به وجود آمد که به تجزیه جغرافیای کشمیر منجر شد. کشمیر هند منطقه ای به وسعت 138992 کیلومتر مربع است درحالی که کشمیر پاکستان 83787 کیلومتر مربع وسعت دارد مرز چین با کشمیر پاکستان بلامنازع است.

ص: 39

مساحتی برابر 37555 کیلومتر مربع از مناطق لداخ واقع در شمال شرقی سرزمین کشمیر نیز در جنگ 1962 به اشغال چین در آمده است و بعداً پاکستان نیز مساحتی برابر 5180 کیلومتر مربع در اختیار چین قرار داده است.((1))

در مجموع می توان گفت کشمیر از سه منطقه تشکیل شده است که منطقه شمال شرقی در اختیار چین، شمال غربی در اختیار پاکستان و مناطق دیگر نیز در اختیار هند قرار دارد.

می شود. پس از استقلال، سه جنگ بین هند و پاکستان برای دست یابی به این ارتفاعات صورت گرفت.

5- کشمیر الآن بین دو کشور هسته ای مورد منازعه قرار گرفته است که هر آن امکان درگیری بین آنها وجود دارد که در صورت جنگ نه فقط منطقه بی ثبات خواهد بود بلکه با توجه به قدرت هسته ای هر دو آنان، امنیت جهان در خطر خواهد افتاد.

نیست چنانکه 58/52 درصد از تراکم جمعیت در بخش کشمیر و 20/45 درصد آن در بخش جامو و تنها 23/2 درصد از جمعیت در بخش لداخ متمرکز شده اند.

طبق آخرین آمارگیری حدود 67/26 درصد از کل جمعیت ایالت جامو و کشمیر با سواد هستند.((1)) از جمعیت کل ایالت جامو و کشمیر 65 درصد مسلمان 30 درصد هندوها 5 درصد بودائی، سیک و مسیحی هستند.((2))

اما به طور کل در وادی (دره) کشمیر حدود 94 درصد مسلمان، 42/4 هندو و 2/1 درصد سیک زندگی می کنند((3)). ایالت جامو و کشمیر یک ایالت کشاورزی است و بیشتر مردم حدود 80 درصد به طور مستقیم یا غیر مستقیم از راه کشاورزی امرار معاش می کنند.

این ایالت در صنعت فرش، ابریشم، شال بافی، کارهای چوبی و دیگر صنایع دستی سابقه طولانی دارد.

در تمام هند متفرق بود اما از این که این نژاد از کجا آمده هیچ اطلاعی در دست نیست اما هنگامی که آریایی ها از شمال غرب هند به اینجا آمدند، «ناگها» نیز همانند دیگر اقوام محلی از اقتدارشان کاسته شد و به فراموشی سپرده شدند و تنها نژاد آریایی ها مطرح گردید.((1))

«گوجر» زندگی می کنند که زبان مرسوم بین آنان «گوجری» است.

زبان عمومی در کشمیر - که بیشترین جمعیت ایالت جامو و کشمیر را به خود اختصاص داده و 94 درصد جمعیت آنان مسلمانان هستند - «کشمیری» است اما سیک ها در کشمیر به زبان پنجابی سخن می گویند اما زبان رسمی مردم در مناطق کوهستانی که از نژاد «گوجر» هستند «گوجری» است.

در «لداخ» بیشتر پیروان مذهب بودایی هستند و زبان لداخی دارند در «کارگیل» نیز زبان کارگیلی مرسوم است اما زبان رسمی ایالت جامو و کشمیر، زبان «اردو» است.

براساس شواهد، سابقة حضور انسان در کشمیر به 5 هزار سال پیش از میلاد مسیح می رسد.((1))

هرچند تاریخ مدونی از تاریخ کهن کشمیر در دست نیست ولی نام امیران و فرمانروایان آن را می توان به صورت پراکنده در برخی از کتاب های تاریخی یافت.

کشمیر می تواند ادعا کند تنها منطقه شبه قاره هند است که از تاریخی مدون که هیچگاه قطع نشده برخوردار است. این رویداد های ثبت شده گواهی است بر ادامه موجودیت یک حس واقعی تاریخی در میان مردم دره، حسی که ذهن هندی به کل آشکارا با آن بیگانه است.

«کلهن» شاعر و مورخ کشمیر کتاب خود((2)) را 200 سال پیش از چوسر و بیش از 400 سال قبل از شکسپیر در قرن دوازده میلادی نوشت.

این کتاب که به زبان سانسکریت است تاریخ منظوم سلسله های

مختلفی است که از عصر باستان تا سال 1148 میلادی که نویسنده نوشتن اثر خود را آغاز کرد بر کشمیر حکومت کردند.

گفته می شود که در زمان قبل از تاریخ، هندوها بر کشمیر حکومت می کردند و کشمیر در آن زمان به قسمت های مختلف تقسیم شده بود و هر قسمت مستقل از دیگران، اداره می شد و حکمرانان برهمن ها (روحانیون هندو) بودند و تا مدتی زیادی در

ص: 46

اینجا حکومت کردند.

مدتی بعد بین برهمن ها اختلاف افتاد و یکی از آنها، راجای (حاکم) راجپوت جامو را برای کمک به کشمیر آورد. اسم این «وایاکرن» بود. همین وایاکرن نخستین راجه (حاکم) رسمی کشمیر به حساب می آید. بعد از او 55 نفر از خاندان این راجا یکی بعد از دیگری حکومت کردند و به این خاندان سورج بنسی گفته می شود.((1))

بعد از این خاندان نه خاندان دیگر هم تا ظهور اسلام در کشمیر حکومت کردند که بخاطر طولانی شدن بحث فقط به اسامی آنها بسنده می کنیم.

وی پیرو مذهب بودا بود و آن را در کشمیر رواج داد. دوران او همراه با صلح و امنیت برای کشمیر محسوب می شود. آثار ساختمان ها و معبدهایی را که حاکمان بودایی ساخته اند، در برخی از مناطق مختلف کشمیر می توان یافت.

بر تخت نشستند بجز تعداد کمی همه افراد نالایق بودند که زندگی خود را در عیش و عشرت می گذارندند. این دوره با هرج و مرج بسیار همراه بود. تا اینکه در دوره سهدیو 1305 میلادی کشمیر به کشور مشروبخواران و قماربازان تبدیل شده بود. در سلطنت سهدیو یک ماجراجوی مسلمان به نام شاه میر به کشمیر مهاجرت کرد. شاه میر سربازی شجاع بود و به پادشاه در گسترش اقتدار کمک کرد.

اندکی بعد یک نوجوان بودائی به نام رینچن که از شاهزادگان بودائی لداخ بود، از پادشاه کشمیر تقاضای پناهندگی سیاسی کرد. رینچن از توان و تحرک زیاد و از هوشی غیر معمول برخوردار بود،که توانست در آینده حکومت کشمیر را به دست بگیرد.

حکومت سهدیو، با تهاجم ذوالقدر خان مغول معروف به ذولچو که از طرف هلاکو خان به کشمیر حمله کرد بود به شکل فاجعه آمیزی به پایان رسید.

کشمیر با این حمله دستخوش وحشیگری بی سابقه ای شد روستاها، شهرها از جمله شهر سرینگر در آتش سوختند مردم بدون توجه به سن و جنسیت شان به شکل بی رحمانه ای قتل عام شدند.((1))

وحشیگری های ذولچوخان حدود هشت ماه ادامه یافت تا اینکه هنگام بازگشت جایی بنام «بانهال» کولاک بطور وحشتناکی او را با همراهانش و اُسراء کشمیر، در

ص: 51

خود بلعید. پس از آن رینچن پسر حکمران لداخ که قبل از حمله زولچو وارد کشمیر شده بود از اوضاع نابسامان و به هم ریخته آن زمان، استفاده کرد و عنان حکومت را بدست گرفت.

وی فرمانده سهدیو را که رام چندر نام داشت کشت و همسر و خانوادة او را اسیر ساخت و سر انجام به عنوان حکمران کشمیر در اواخر سال 1320م (725 هجری) بر تخت نشست.((1)) حکومت رینچن در فرهنگ کشمیر انقلابی را به دنبال آورد که بنیان های کهن مذهبی و ادبی را دگرگون کرد. رینچن به دلایل سیاسی و شخصیتی رواج دین اسلام را فراهم ساخت. بعد از او در سال 743 هجری حکومت بدست شاه میر افتاد و تا 219 سال حاکمان این خانواده بر کشمیر حکومت کردند.

معروف ترین پادشاهان این دوره سکندر بت شکن (796 تا820 هجری) و شاهی خان معروف به زین العابدین (778 تا 827 هجری) هستند. بعد از این خانواده طائفه چک ها (که مذهب شیعه داشتند) نیز برای مدت کوتاهی (32 سال) حکومت را بدست گرفتند. اما حکومت آنان بخاطر تعصّب بیش از حد بعضی از بزرگان اهل تسنن، نسبت به شیعیان و بخاطر مداخلت پیاپی و تهاجمات روز افزون مغول، نتوانست زیاد دوام بیاورد و بعد از 32 سال سقوط کرد. کشمیر در سال 994 هجری با حمله مغول استقلال

ص: 52

خود را برای قرن های طولانی از دست داد((1)). و پس از آن تاکنون همواره دولت های خارجی یکی پس از دیگری بر کشمیر حکومت می کنند.

مسلمان این منطقه خواستار الحاق با پاکستان بودند((1)) و بعضی ها

خواهان استقلال بوده اند.

مهاراجه کشمیر به نام «هری سینگ» - که از اسلاف دوگره بود - دست به توطئه زد و خواستار انعقاد معاهده ای با هر دو کشور هند و پاکستان شد. پاکستان بلافاصله این دعوت را پذیرفت ولی هند به آن توجه نکرد.

پس از انعقاد معاهده موقت پاکستان از مهاراجه درخواست الحاق کامل کشمیر را کرد اما مهاراجه وانمود می کرد که هنوز تصمیم نگرفته است ولی در حقیقت او در انتظار فرصتی بود تا تصمیم نهایی را ضد مسلمانان به اجرا در آورد.

هندوهای دوگره در شهر جامو که مسلمانان در اقلیت هستند از آنجا که موقعیت ممتاز خود را بخاطر حکومت دوگره بدست آورده بوده اند و در صورت الحاق کشمیر به پاکستان در خطر می دیدند، دست به کشتار بی رحمانه مسلمانان زدند و لذا تقریباً صد هزار نفر مجبور به ترک وطن شدند و آنان به پاکستان پناهنده شدند. در 18 اکتبر1947 میلادی طی یک روز در شهر جامو چهار هزار مسلمان توسط داوطلبان هندوها و سیک ها که به سلاح های اتوماتیک مسلح بودند کشته شدند.((2))

ص: 54

مسلمانان شهر جامو نیز در پی آن برخی از مناطق شهر را به اشغال خود در آوردند و از خود دفاع می کردند. اما در یک موقعیت حساس، دچار فریب یک قاضی دادگاه بنام کنور دلی سینگ شدند. او به مسلمانان قول داد، درصورت دست کشیدن از مبارزه، می توانند تحت حفاظت دولت به پاکستان بروند. مسلمان ها فریب این قاضی را خوردند و سلاح های خود را به زمین گذاشتند و در ششم نوامبر کاروانی متشکل از هفتاد کامیون با هفت هزار نفر، زن و مرد و کودک به طرف پاکستان حرکت کرد. هنگامی که کاروان به نزدیکی پل «کوهاله» در نزدیکی مرزهای کشمیر با پنجاب غربی رسید، مورد هجوم ناگهانی سیک ها و سپاهیان دوگرا واقع شد آنها همه مسلمانان را قتل عام کردند و دختران جوانشان را با خود بردند.((1))

مجاهدان قبایل پاکستان وقتی برخورد دوگانه راجه هری سینگ حاکم کشمیر، و نیز کشتار مسلمانان بی دفاع را دیدند به کمک مسلمانان کشمیر شتافتند و با تصّرف چند منطقه در کشمیر به نزدیک سرینگر پایتخت کشمیر رسیدند.

مهاراجه و دولت هند که منتظر چنین فرصتی بودند. ورود مسلمانان قبائل پاکستان را به مثابه حمله به ایالت جامو و کشمیر قلمداد کردند.

ص: 55

مهارجه که در کشمیر پایگاه مردمی نداشت، وقتی جان خود و خانواده اش را در سرینگر در خطر دید شبانه در 26 اکتبر از کشمیر به جامو فرار کرد و روز بعد در 27 اکتبر 1947 میلادی الحاق کشمیر به هند را امضا کرد. در سحرگاه 27 اکتبر نیروهای نظامی هند در فرودگاه سرینگر پیاده شدند و قبائل پاکستان را از وادی (دره) تا مظفر آباد عقب راندند که به دو قسمت، کشمیر آزاد (با پایتخت مظفر آباد) و مقبوضه کشمیر (با پایتخت سرینگر) تقسیم شد.

الحاق و ورود ارتش هند به کشمیر برای پاکستان غیر قابل تحمّل بود. لذا در سال 1948 جنگ اول هند باپاکستان که مدت ها قبل زمینه آن فراهم شده بود گسترش یافت و در 13 اوت 1948 شورای امنیت قطعنامه ای در خصوص توافق آتش بس و ترک مخاصمه صادر کرد. مناطقی که هم اینک «کشمیر آزاد» نامیده می شود از کشمیر به پاکستان واگذار شد. هر دو کشور به طور رسمی قول دادند یک همه پرسی در کشمیر برگزار کنند. و با خواست مردم ماجرا را حل کنند این قول در قطعنامه های

آوریل سال 1948 و اوت سال 1948 شورای امنیت مندرج است.((1))

کشمیر از ژانویه 1947 میلادی که یک موافقت نامه آتش بس بین هند و پاکستان منعقد شد یک کشور بی استقلال است. هند کنترل دو سوم از خاک کشمیر و سه چهارم از جمعیت آن را در دست دارد و کنترل یک سوم دیگر از خاک و یک چهارم جمعیت آن در

ص: 56

دست پاکستان است. خطی که دو بخش کشمیر را جدا می سازد

خطی اجباری، ساختگی و غیرطبیعی است. جغرافیا کشمیری ها را به چند تکه و خانه و منازلشان را تقسیم کرد و خانواده ها از هم جدا شده اند.

هند و پاکستان هم اکنون سه بار بر سر آینده کشمیر با هم جنگیده اند. هند از جانب خود تمام شقوق و راه های ممکن را برای به تسلیم واداشتن و ساکت کردن مردم کشمیر بکار گرفته است. رژیم های هند یکی پس از دیگری از سیاستمداران خودخواه و تشنه قدرت برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود در کشمیر استفاده کرده اند. اما هر بار بی نتیجه بوده است.

مردم کشمیر (هند) از زمان اشغال کشورشان به وسیله مغول خود را با حکومت خارجیان تطبیق نداده اند. آنها به طریق مسالمت آمیز و هرگاه لازم شد قهرآمیز علیه استیلای خارجی مبارزه کرده اند.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در تمام دنیا به ویژه در منطقه کشمیر (هند) بازتاب چشمگیری داشت و یک دلگرمی برای مسلمانان کشمیر (هند) بوجود آورد مردم مظلوم کشمیر که تا آن زمان با صبر و شکیبایی منتظر سرنوشت خود بودند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، روح تازه به پیکرشان دمید و سبب گشت تا در میدان سیاست حضور فعال تری داشته باشند. آنها اولاً به منظور حضور یکپارچه و یک صدا، تشکیلاتی به نام «مسلم متحده محاذ» (جبهه متحده مسلمانان) اعم از شیعه و سنی تشکیل دادند و در انتخابات سال 1988 میلادی با حزب دولت به رقابت سیاسی

ص: 57

پرداختند. با اینکه در نتایج اولیه «مسلم متحده محاذ» در تمام حوزه های رأی گیری با اکثریت بسیار جلو بود. اما در ساعت های آخر نتایج بطور مشکوک به نفع حزب دولت بنام «نیشنل کانفرنس» (کنفرانس ملی) برگردانده شد و سرانجام پیروزی رقیبان «مسلم متحده محاذ» اعلام شد.

مردم مسلمان کشمیر (هند) وقتی دیدند که با راه مسالمت آمیز نمی توانند حقوقشان را بدست بیاورند، مجبور شدند انتفاضه جدید و مسلحانه به راه بیندازند. لذا عموم مردم چه شیعه چه سنی حتی زنان کشمیر از سال 1989 میلادی قیام خونین جدیدی را شروع کرده اند که تااکنون بیش از صد هزار شهید، ده ها هزارخانه و کاشانه ویران و میلیاردها روپیه در این راه فدا کرده اند.

مجلس از طریق انتخابات و برای چهارسال انتخاب می شوند، حزب و گروهی که بیشترین کرسی را به دست آورد، دولت را تشکیل می دهد و از میان خود «وزیر ارشد» را برای چهار سال انتخاب می کند. با آنکه جمعیت شیعیان در کشمیر بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر اعلام شده است اما حتی یک کرسی مستقل در مجلس ندارند.

کشمیر 222880 کیلومتر مربع وسعت دارد. کشمیر هند منطقه ای به وسعت 138992 کیلومتر مربع است در حالی که کشمیر پاکستان 83787 کیلومتر مربع وسعت دارد.

بنابر سرشماری سال 1981 میلادی جمعیت کل کشمیر در حدود 13 میلیون نفر بوده است. که به یقین می توان گفت جمعیت فعلی کشمیر از 15 میلیون نفر تجاوز کرده باشد که حدود 10 الی 12 میلیون آن در کشمیر هند زندگی می کنند. از جمعیت کل ایالت جامو و کشمیر 65% مسلمان، 30% هندو ها و 5% بودائی، سیک و مسیحی هستند اما به طور کل در وادی (دره) کشمیر حدود 94 درصد مسلمان، 42/4 هندو و 2/1 در صد سیک زندگی می کنند.

کشمیر از لحاظ ژئو پلتیکی در منطقه بسیار با اهمیت است. کشمیر در سال 1947 میلادی هنگام استقلال شبه قاره این حق را داشت به یکی از دو کشور هند و یا پاکستان ملحق شود و یا اگر بخواهد می تواند مستقل اداره بشود. اما این حق به مردم آن منطقه محول نشد و پی آمدهای بعد از آن برای مردم این سر زمین فاجعه بود.

مردم کشمیر که هیچگاه با خواسته های نامشروع هند خودشان را تطبیق ندادند از همان آغاز تحمیل این الحاق دست به مبارزه سیاسی علیه سلطه هند زدند و تا سال 1989 مبارزه سیاسی مسالمت آمیزی ادامه دادند. اما هنگامی که از تمام راه ها

ص: 60

نا امید شدند برای به دست آوردن حقوق مشروع شان دست به قیام مسلحانه زدند. این قیام که هنوز ادامه دارد بیش از صد هزار نفر در آن کشته شدند و میلیاردها روپیه خسارت مالی به مردم وارد شد و نیز ده ها هزار نفر بی خانمان شدند.

ص: 61

ص: 62

ص: 64

برخی گفته اند که مردم کشمیر از همان زمان بعثت پیامبر| با اسلام و مسلمین آشنا شده بودند.

یک نظریه این است که پیغمبر خاتم| به پادشاهانی که برای دعوت به اسلام نامه نوشته بودند یکی از آنها پادشاه کشمیر بوده است.((1))

تغیر بنیادی از هندوئیسم به اسلام در کشمیر، به شکلی آرام و مسالمت آمیز، از طریق ایمان و ارشاد به کیش تازه صورت گرفت نه جنگ های

خونین.

اعراب در قرن اول در سال 93 هجری پس از فتح سند توسط محمد بن قاسم متوجه کشمیر شده اند.

فتح سند به وسیله اعراب به طور بنیادی به شکل غیرمستقیم بر کشمیر تأثیر گذاشت و برای اولین بار مردم کشمیر و پیروان اسلام را در تماس با یکدیگر قرار

ص: 65

داد. هنگام حمله محمد بن قاسم به سند، حکومت راجه داهر (حاکم سند) از مکران گذشت و تا مرز کنونی کشمیر گسترش داشت. پسر داهر بنام «جایی سی» پس از شکست از محمد بن قاسم به کشمیر فرار کرد.

می گویند او با یک مسلمان سوری به نام حمیم یا صمیم بن شمس همراه بود و گفته می شود حمیم نخستین مسلمانی است که پا به خاک کشمیر نهاد حمیم یا صمیم به سرعت شروع به تبلیغ دین خود میان آشنایان و دوستان کرد که به تماس صمیمانه میان مردم این کشور و پیروان اسلام منجر شد و پادشاه کشمیر زمینی را به حمیم و هم کیشانش داد تا در آنجا زندگی کنند.((1))

برخی گفته اند مردم کشمیر در زمان حمله محمود غزنوی به کشمیر با اسلام آشنا شدند.

سلطان محمود غزنوی در سال 388 ﻫ (1009) میلادی «آنند پال» حکمران لاهور را شکست داد و پسر «آنند پال» دست استمداد به سوی «سنگرامه» حکمران کشمیر دراز کرد. حکمران کشمیر برای مقابله با محمود غزنوی به میدان روی آورد.((2))

سلطان محمود در سال 393 هجری «1014 میلادی» به کشمیر حمله کرد و سپاه

ص: 66

متحدین را از پای در آورد. و نیروهای خود را به سوی سری نگر فرستاد. ولی با مقاومت سخت مردم آنجا روبرو شد.

سلطان محمود، قلعه «لوهر کوت» را به مدت یک ماه در محاصره داشت ولی با آغاز فصل سرما و بارش برف، و بسته شدن راه ها و فقدان وسایل حمل و نقل، مجبور به ترک محاصره شد.

ولی آتش انتقام محمود فرو ننشست و در سال400 هجری و (1021 میلادی) دوباره با تجهیزات بیشتری به کشمیر حمله کرد.((1)) محمود از همان راه، مجدداً به کشمیر حمله و قلعه مذکور را محاصره کرد ولی بعد از یک ماه زمستان فرا رسید و محمود دچار همان تنگنای قبلی شد و به ناچار دست از محاصره کشید و برگشت پس از آن دیگر درصدد انتقام جویی ازکشمیری ها و حمله به آن سرزمین نیامد.

بعضی ها معتقدند که مسلمانان در اوائل قرن چهاردهم در زمان به قدرت رسیدن «رنچن شاه» وارد کشمیر شده اند. اما این نظریه صحت ندارد. چون جهانگرد معروف ونیزی قرن سیزده میلادی گزارش می دهد مسلمانان قبل از پایان قرن سیزدهم در کشمیر ساکن شده بودند. در شهر «سرینگر» (که پایتخت کشمیر است) مسلمانان یک شهرک هم دارند.((2)) این مدرک ثابت می کند

که سال ها قبل از به قدرت رسیدن رینچن

ص: 67

تبلیغ اسلام به وسیله جهانگردان، بازرگانان و ماجراجویان آغاز شد و بعد با سفر روحانیون و مبلغین از ایران و آسیای مرکزی که بعداً به کشمیر آمده اند تحرک بیشتری یافت.

بسوی خود جلب نمود.((1)) سپس بعد از فراگیری علوم و اخلاق برای انجام دعوت اسلامی عزم سفر کرد و در سال 725 هجری در زمان حکومت راجه سهدیو وارد کشمیر شد((2)) و بعد از سه سال تبلیغ همین جا در سال 727 هجری از دنیا رفت.

اما آنچه در رابطه بلبل شاه آمده است که او از محافل و مجالس شهاب الدین سهروردی و سید شاه نعمت استفاده کرده است بعید بنظر می رسد. چون تاریخ فوت سهروردی 632 هجری می باشد و تاریخ فوت حضرت بلبل شاه 727 هجری است و در میان اینها 95 سال فرق دارد. لذا بعید است که او شاگرد سهروردی بوده باشد.

و در مورد نعمت الله ولی، این احتمال بعیدتر از نظریه گذشته به نظر می رسد، چون تاریخ تولد نعمت الله 730 ﻫ است در حالی که بلبل شاه در سال 727ﻫ از دنیا رفت. یعنی نعمت الله دقیقاً پس از دو سال فوت بلبل شاه به دنیا آمده است، لذا ممکن نیست او مرید و شاگرد این دو بوده باشد.

در همین ایام که سید شرف الدین معروف به بلبل شاه به این سرزمین آمد، کشمیر با حمله سخت ذوالقدر خان ترک مواجه شد. «راجه سهدیو» حاکم کشمیر، از کاخ سلطنتی فرار کرده به «کشتوار»((3)) گریخت.

ص: 69

رینچن شاه پس از بازگشت ذوالقدر خان توانست زمام امور کشمیر را به دست بگیرد.

وجود بوی خوش عدالت، برابری انسان ها و فلسفه اخوت جهانی بشر که برتر از موانع نژاد ملی، قومی و طبقاتی قرار می گرفت زندگی تازه ای را امید می داد.

مذهبش سؤال کرد. سید شرف الدین، آئین اسلام را با زبان ساده به رینچن شاه توضیح داد. او هم که دنبال حقیقت بود وقتی تعالیم آسمانی را از زبان بلبل شاه شنید، عاشق آن شد و در همین جا اسلام را قبول کرد((1)) و اسم خود را به گفته بلبل شاه «صدر الدین» نهاد.((2))

با اسلام پذیرفتن رینچن شاه، تمام درباریان او نیز به دایره اسلام پیوستند و گفته می شود پس از آن نیز ده هزار هندو به کیش بلبل شاه پیوستند. به این ترتیب کشمیر شاهد انقلابی مسالمت آمیز و نا محسوس بود که بعد با ورود گروهی از مبلغین در دوره سلطنت شاه میر تقویت شد.

رینچن شاه نخستین حکمران مسلمان کشمیر است که بنام صدر الدین بر این کشور حکومت کرد. او بعد از دو سال و نیم در سال 727 هجری (1323 میلادی) از دنیا رفت.((3)) بعد از مدت کوتاهی بلبل شاه نیز در همان سال از دنیا رفت.((4))

ص: 72

سید علی همدانی برای نخستین بار در سال 1372 وارد کشمیر شد((1)) و چهار ماه در آن جا اقامت کرد. دومین دیدار او در سال 1379 اتفاق افتاد و دوسال ونیم به طول انجامید((2)) او برای سومین و آخرین بار در سال 1383 میلادی همراه هفتصد سید از کشمیر دیدار کرد((3)) و به مدت یک سال در آنجا بود.

تا این زمان شمار مسلمانان در کشمیر اگرچه قابل ملاحظه بود اما هنوز یک اقلیت جمعیتی به شمار می آمدند بعلاوه از نقطه نظر لباس، رفتار و تشریفات مذهبی چیزی وجود نداشت که مسلمانان را از هندوها متمایز سازد.

معابد مورد بازدید سلطان و اتباعش قرار می گرفت. سید علی بعضی از اعمال شاه که غیر اسلامی بود را نکوهش و تقبیح کرد و از سلطان خواست در این امر تجدید نظر کند که او این کار را کرد. او قوانین اسلامی را در اشکال مختلف به سلطان و اتباعش آموخت.

سید علی علاوه بر تبلیغ برای اسلام یک محقق بزرگ در زبان عربی و فارسی و یک

ص: 74

نویسنده و شاعر برجسته بود. او علاوه بر ده ها جلد کتاب از جمله «ذخیرهًْ الملوک» پیرامون وظایف فرمانداران بیش از یکصد مقاله درباره منطق و صوفیگری، قانون، فلسفه، علوم سیاسی، علم اخلاق، شرح و تفسیر نوشت((1)).

سید علی برای سکونت خود در سرینگر قطعه زمین وسیعی را در کرانه راست جهلم برگزید که مسجدی باشکوه با معماری زیبا به وسیله سلطان «سکندر بت شکن» در سال 796 هجری در این مکان ساخته شد. این محل با گذشت زمان به صورت مرکز اصلی فعالیت های مذهبی سیاسی مسلمانان کشمیر در آمد.

میر سید علی همدانی همراهانی را که با خود به کشمیر برای تبلیغ آورده بود به دهکده ها و روستاهای دور افتاده اعزام می کرد تا به تبلیغ اسلام بپردازند. آنها با استفاده از زبان مادری شان به ترویج احکام می پرداختند. این سبب شد در کنار ترویج اسلام زبان فارسی نیز ترویج یابد. ترویج زبان و فرهنگ ایرانی در کشمیر چنان شد که این خطه به «ایران صغیر» شهرت یافت. میرسید علی همدانی در سال 1385 میلادی 786 ﻫ در سن هفتاد و سه سالگی از کشمیر به قصد سفر حجاز با عده ای از شاگردانش خارج شد و در همان سال چشم از جهان فروبست. پیکر او به ختلان واقع در شمال کولاب در نزدیکی مرزهای شمال شرقی افغانستان واقع در تاجیکستان حمل شد و در آنجا به خاک سپرده شد. مردم کشمیر برای بزرگداشت وی مسجدی در محل عبادتش ساخته اند که هنوز هم

ص: 75

زائران بسیاری دارد.((1))

او در طول اقامت در کشمیر مجموعاً 37 هزار هندوهای کشمیری را مسلمان کرد و اسلام را در مناطقی وارد کرد که پیش از ایشان به آن مناطق نرفته بود.((2))

3- اگر کتاب های او بویژه «مودهًْ القربی» در فضائل ذوات خمسه و اهل بیت و طهارت علیهم السلام و «اربعین فی فضائل امیر المؤمنین» و «السبعین فی فضائل امیر المؤمنین» را نگاه کنیم، شکی باقی نمی ماند که او شیعه بوده است. احادیثی که ایشان راجع به علی علیه السلام در کتاب های خود آورده است زیاد است. ما برای روشن شدن مطلب فقط پنج حدیث از آن احادیث را نقل می کنیم:

حدیث اول:

عن انس بن مالک قال: قلنا لسلمان سل النبی| من وصیهِ فسأله فقال یا سلمان وصیی و وارثی و مقضی دینی و منجز وعدی علی بن ابی طالب×.((1))

حدیث دوم:

عن عبدالله بن عامر قال: قال رسول الله| لفاطمة: «یا فاطمة اما ترضین ان الله عزوجل اطلع علی

ص: 77

الارض فاختار اباک و زوجک.»((1))

حدیث سوم:

عن بریده قال: قال رسول الله|: «لکل نبی وصی ووارث و أن علیاً وصیی و وارثی».((2))

حدیث چهارم:

عن عمران بن الحصین قال: قال رسول الله| «علی منی وانا منه وهو ولی کل مؤمن ومؤمنة بعدی».((3))

حدیث پنجم:

عنها (ام سلمة) قالت: «قال رسول الله| علی وشیعته هم الفائزون یوم القیامة».((4))

از این قبیل احادیث، میر سید علی همدانی در کتاب خودش زیاد آورده است که دلالت بر اعتقاد قلبی او بر این احادیث می کند. و دیگر شکی باقی نمی ماند که

ص: 78

ایشان شیعه بوده اند.

4- آنچه که بین شیعیان کشمیر مخصوصاً بین دانشمندان شیعی معروف است شیعه مذهب بودن ایشان است.

5- در کتابی که به وی منسوب است((1)) تمام اعمال، وظائف و دعاهای روزمره که آمده است، طبق اعمال و دعاها و وظایف شیعه است. مثلاً در اذان علی ولی الله، حی علی خیر العمل وجود دارد.((2)) همین طور مراسم کفن و دفن، تلقین گفتن و نماز جنازه خواندن نیز تقریبا مثل شیعیان بیان شده است.((3))

پس اگر وی سنی می بود قطعاً طبق مذهب اهل تسنن اذان و دعا، نماز و غسل انجام می دادند و آن اختلافی که میان فقه شیعه و سنی وجود دارد با توجه به آن معقول نبود وی طبق فقه شیعه عمل کند.

6- طریقه اوراد خمسه که وی بعد از نماز می خواندند در آن نیز بعد از شهادتین «علی ولی الله وفاطمه امة الله والحسن و الحسین صفوة الله، علی محبّیهم رحمة الله وعلی مبغضیهم لعنة الله» وجود دارد. اینها بخصوص «علی ولی الله» از

ص: 79

شعائر شیعه است. اگر وی سنی مذهب می بود، بعد از نماز این نحو اوراد نمی خواند.((1))و((2))

دیگر درآن زمان بوده است و این احتمال نیز وجود دارد که او در تقیه بوده است.

چون

اکثریت جامعه کشمیر در آن زمان اهل تسنن بوده است، اما بی عمل و از دین بی خبر!!! و شاید اگر او مذهب خودش را ابراز می کرد نمی توانست

به هدف واقعی که احیاء فرهنگ اصیل اسلامی بود برسد لذا تقیه کرد و مذهب خودش را صراحتاً اظهار نکرد.

ص: 82

ابن خلدون می گوید: «بدان که شیعه در لغت عبارت است از یاران و پیروان و در عرف فقها و متکلمان گذشته و حال به پیروان علی علیه السلام و فرزندانش اطلاق می شود».((1))

شهرستانی دایره معنایی شیعه را محدودتر کرده است و می گوید:

«شیعه کسانی هستند که تنها علی علیه السلام را پیروی کرده و معتقد به امامت و خلافت او، از طریق نص هستند و می گویند امامت از او خارج نمی شود مگر با ظلم».((2))

همان گونه که پیش از این گذشت طبق نقل مورخین و دانشمندان شیعیان، تشیع در کشمیر به همان اندازه پیشینه دارد که ورود اسلام در این سرزمین دارد.((3))

اما بخاطر کوتاهی شیعیان در تاریخ نویسی اطلاعات بیشتری از آن در دست نیست و همین سبب شد تا اهل تسنن هر سه نفر از این بزرگواران (سید شرف الدین موسوی معروف به بلبل شاه، میر سید علی همدانی و میر سید محمد همدانی) را به مذهب و عقائد خود نسبت دهند که با دلایلی که در بخش قبل ذکر شد ادعای آنها بی اعتبار و واهی است.

ص: 84

اما این فقط یک ادعا بود که حقیقت ندارد زیرا:

اولاً: حاکمان آن زمان کشمیر متعصّب نبودند بلکه آنان بویژه سلطان زین العابدین حتی به هندوها و مراسم آن ها نیز احترام می گذاشتند. لذا فقط احترام گذاشتن آنان به سید محمد مدنی دلیلی بر سنی بودن وی نمی شود.

ثانیاً: علی مردان خان (1052 هجری) و پسرش ابراهیم خان 1073 هجری نیز از طرف حاکمان اهل تسنن هند، بر کشمیر حکومت می کردند. اگر ادعای آنان ذرّه ای حقیقت می داشت آنان مثل قضایای دیگر سریع به حاکمان هند گزارش می دادند و مثل مسجد آروت پس می گرفتند.((1))

ثالثاًً: اگر در حکومت آنان ممکن نبود حتماً بعد ازآنان پس می گرفتند. اما چون این یک ادّعا بود و دلیلی نداشتند لذا بعد از آنان دیگر سعی نکردند مرقد سید محمد مدنی را از شیعیان پس بگیرند.

ص: 86

سید محمد مدنی از اهالی مدینه طیبه بودند به همین خاطر او را مدنی می گفتند، او نخستین بار در سال 796 ﻫ و در دوران حکومت سکندر وارد کشمیر شد.((1)) بعد از مدتی ایشان برای انجام کاری به ماوراء النهر رفتند و هنگام برگشت خانواده خودش را نیز به کشمیر آورد. و منطقه مالموه پرگنه بأنگل((2)) را برای زندگی اختیار نمودند. وی برای تبلیغ و ترویج مذهب تشیّع سعی فراوان نمود و توانست تعداد زیادی را به تشیّع راهنمایی نماید.((3))

او علاوه بر علم، از کمالات روحانی و عرفانی هم برخوردار بود. وقتی که سلطان سکندر از شایستگی علمی و کمالات روحانی و عرفانی او مطلع گردید از سید محمد تقاضا کرد که در نزدیکی ایشان سکونت گزیند.((4)) و در نزدیکی قصر خود در نوشهر سرینگر ساختمانی برای سید محمد مدنی ساخت و برای مراجعین و خادمین وی نیز عبادتگاهی ساخت.((5))

سلطان سکندر از او فیض می بردند و ایشان از بین علما و فضلای وقت کشمیر فاضل ترین شخصیت به شمار می آمد. و سلطان سکندر نسبت به ایشان احترام فوق العاده ای

ص: 87

قائل بودند. ایشان در سرینگر در سال 849 ﻫ دار فانی را وداع گفت و در محل مدین صاحب بخاک سپرده شد از آن زمان تا امروز مرقد ایشان بنام «مدین صاحب» مشهور است و سلطان زین العابدین بر مرقد او زیارتگاهی ساخت و در کنار این زیارتگاه، مسجد و حمام نیز بنا کرد و امروز تمام مردم کشمیر برای زیارت مرقد ایشان از دور و نزدیک می آیند و علی مردان و فرزندش ابراهیم خان در دوران حکومت خود دوباره زیارتگاه ایشان را بازسازی کردند.((1))

این بنای زیارتگاه و مسجد در درگیری های فرقه ای

(که ذکرش در آینده خواهد آمد) در سال 1289 هجری و 1872 میلادی کاملاً تخریب شد. پس از آن دولت تا چند سال پیش برای بازسازی این دو بنای تاریخی اقدام نکرد اما بعدها دولت آنها تحت پوشش میراث فرهنگی قرار داد و بازسازی خوبی انجام داد و اکنون از وضعیت مناسب برخوردارند.

وارد کشمیر شد و «احچه بل» سوپور را برای سکونت برگزید.

وی نیز مانند اجدادش در میدان علم و روحانیت به کمالاتی رسیده بود. لذا سلطان زین العابدین شیفتة او گردید و از علم او بهره کافی برد.

سلطان زین العابدین در دربار خودش سید حسین قمی را بر منصب امیر الامراء قرار داد و او را بعنوان رهبر کامل برگزید و مرید او شد.((1))

سلطان زین العابدین باغ «زینه گیر» در «پرگنه سوپور» کشمیر را بطور عطیه به سید حسین قمی بخشید. ایشان حدود پنجاه سال به ترویج اسلام و نشر مذهب اهل بیت علیهم السلام در کشمیر، تبت، بلستان، کرگیل و لداخ مشغول بود.((2))

سید حسین قمی علاوه بر علم و اخلاق، کرامات زیادی را در کشمیر نشان داد. او در هشتم شعبان المعظم 871 هجری قمری در کشمیر دار فانی را وداع گفت و در همان باغ زینه گیر به خاک سپرده شد.((3))

سلطان به خاطر علاقه فراوانی که به سید داشت در تشییع و تدفین او شرکت کرد و بر مزار او بنائی ساخت که هم اکنون زیارتگاه صدها هزار عاشق اهل بیت علیهم السلام قرار گرفته است.((4))

ص: 89

او دو پسر بنام حاجی محمد سعید و آقا سید احمد داشت. حاجی محمد سعید بعد از این جا به مقام احمد پوره ماگام واقع در 30 کیلومتری در غرب سرینگر رفت و در همان جا چشم از جهان فرو بست و مرقد او نیز مرجع هر خاص و عام برای حاجت روائی است. و سادات احمد پوره موجود، از نسل همین آقای حاجی محمد سعید هستند.((1))

شمس العلما مولانا سید علی حائری مجتهد زمان خود از نوادگان همین آقای حاجی محمد سعید بوده اند و در پنجاب زندگی می کردند.((2))

از نوادگان آقا سید احمد هم یک شخصیت برجسته بنام سید حسین رضوی در قرن 20 میلادی بروز کردند که مقام و جایگاهی که ایشان در حکومت دوگره داشتند به غیر از او نصیب هیچ کس دیگری نشد. ایشان در سال 1933 بکرمی((3)) به دنیا آمدند و اولین فرد مسلمانی است که علاوه بر علوم عربی و فارسی درس آکیدمی انگلیسی هم فرا گرفته است و فقط در 25 سالگی به معاونت وزارت کشور منصوب شد.((4))

سلسله سادات رضوی از دودمان سید حسین قمی در طول تاریخ، علمای بزرگ را به جامعه تحویل داد که به تبلیغ و ترویج دین اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام در کشمیر و

ص: 90

در دیگر نقاط جهان پرداختند. عرفای نامدار مانند آیت الله سید مرتضی کشمیری علم الهدی، آیت الله سید عبد الکریم کشمیری، آیت الله سید احمد کشمیری، آیت الله سید عبد الرسول، حاج سید حسن رضوی و حجت الاسلام و المسلمین سید صادق حسین رضوی رکه شالنه و ... از این سلسلة سادات می باشند.

سلسلة سادات رضوی در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز حامی سرسخت نهضت امام خمینی در کشمیر بوده است((1)).

سلطان زین العابدین چون علم و عالم دوست بود از کمالات، علم و روحانیت ملا عالم انصاری متأثر شد و این علاقه زین العابدین به علما بویژه سید حسین قمی و ملاّ عالم انصاری، در تبلیغ مذهب تشیّع، خیلی مؤثر واقع شد. ملا عالم انصاری در سال 894 هجری قمری در منطقه براته وفات کرد و همان جا به خاک سپرده شد.((1))

در این روستا و روستاهای همجوار تمام جمعیت شیعه اثنا عشری بودند. اما در سال 1289 هجری و 1872 میلادی درگیری شدیدی بین شیعیان و سنی ها اتفاق افتاد، که در اثر آن مردم این منطقه که فاصله زیادی به مناطق دیگر شیعه نشین داشتند، در برابر تهاجم و سخت گیری اهل تسنن ناچار شدند برای حفظ جان و آبروی خود، تغییر مذهب بدهند((2)) و یا در تقیه بمانند و اما در اثر خفقان شدید نتوانستند تا آخر عمر حتی نزد فرزندان، اظهار عقیده کنند. لذا الآن تمام جمعیت این منطقه سنی نشین است.

اسم اصلی وی سید محمد و اسم پدرش سید ابراهیم (درویش سید ابراهیم) بوده است. نسب میر شمس الدین عراقی با 15 واسطه به امام موسی کاظم علیه السلام می رسد و مادر میر شمس الدین از سادات قزوین بوده است.

سال ولادت میر شمس الدین 845 ه-.ق می باشد. وی در یک خانواده عالم پرور بدنیا آمد ولی بخاطر پیری پدرش هزینه خانواده در نوجوانی به دوش میر شمس الدین افتاد و با وجود مشکلات زندگی، میر شمس الدین باز هم بیشتر اوقات خود را در مصاحبت عرفا و فضلای زمان خود میگذرانید.

میر شمس الدین ادبیات سطح عالی و تعلیمات مذهبی را نزد عارف بزرگ به نام سید محمد نوربخش تحصیل کرد.

بعد از وفات استادش میر شمس الدین زمان زیادی را در مصاحبت عرفای معروف زمان خود مانند: شیخ محمود بحر آبادی، حسین کوکئی، شیخ محمود سفلی، برهان الدین بغدادی، شمس الدین لاهیجی، شاه قاسم نوربخش بودند.

بخاطر مصاحبت زیادی با عرفا میر شمس الدین به مقام روحانی و معنوی نائل گردید. مقام و رتبة بالایی که میر شمس الدین در بین مشاهیر عالم نائل گردیده بود، علل و عوامل و نیز با در نظر گرفتن نتائج آن مجبوریم بپذیریم که علاوه بر علوم اسلامی و دینی وی بر علوم ظاهری و تجربی نیز تسلط کامل داشت.

علاوه بر شیعیان، مورخین اهل سنت نیز و حتی متعصبین آنها نیز نتوانستند شخصیت علمی میر شمس الدین را انکار کنند.

ص: 93

بطوری که مورخ حسن در برابر مقام علمی میر شمس الدین لب به اعتراف گشوده و با الفاظی همچون: «میر شمس الدین عالمی اجلّ و دانایی بی بدیل بود» و نیز «میر شمس الدین بعضی علوم غریبه را میدانسته و حسن بیان داشت» از او تعریف و تمجید کرده است.

مورخان دیگر اهل سنت نیز از او تعریف و تمجید کرده اند.

تشیّع، کار خود را ادامه داد، و علاوه بر تبلیغ شخصی، مریدان خود را نیز به مناطق مختلف و دور افتاده کشمیر برای تبلیغ اعزام می کرد. او در هر محله، روستا، شهر مساجد می ساخت. در نتیجه 24 هزار خانواده هندو با همت ایشان با میل و به اختیار خودشان دین اسلام را پذیرفتند.((1))

فتح شاه به خراسان برگشت.

اما کارهایی که او در این مدت انجام داد دلالت بر این می کند که او علاوه بر یک عالم و روحانی، روان شناس فوق العاده ای بود. هنگامی که او به کشمیر آمد با مشاهده تمدن و فرهنگ بومی کشمیر به ویژه علمای آنها، دریافت که توجه خاصی به مسائل معنوی و روحانی و عرفانی دارند.

دوستی بین شیخ اسماعیل - که سلطان حسن شاه پادشاه کشمیر به او لقب و عنوان شیخ الاسلام داده بود - و میر شمس الدین عراقی باعث شد که مردم میر شمس الدین را عارف و محقق برجسته بدانند و چون میر شمس الدین عراقی بعضی از علوم غریبه را می دانسته است که در آن زمان در کشمیر رایج نبود. از اینرو حسن شاه در کتاب خودش این واقعه را به این نحو ذکر نموده است: «میر شمس الدین عراقی تا عرصه هشت سال در این جا اقامت نموده و خود را بنا بر تقیّه در مسلک مریدان بابا اسماعیل کبروی که شیخ وقت بود در آورد و ارادتِ خاص نسبت به او ظاهر کرد و حیثیتی به هم رسانید، چون بر تقیّه ذاتی و وضع شایستگی و آراستگی ظاهرش، زبان و حسنِ بیانی که داشت و بعض علوم غریبه می دانست. شاید بابا اسماعیل به مریدان خود گفته باشد که مصاحبت این مغل (شخص) غنیمت پندارند».((1))

علم و فضل و کمالات و ریاضت میر شمس الدین عراقی چنان بر بابا اسماعیل

ص: 96

تأثیر گذاشت که به گفته نویسندة تحفهًْ الاحباب - کتابی جامع و تاریخی که در قرن 10هجری درباره زندگی میر شمس الدین نوشته شده است- بر دست میر شمس الدین بیعت نموده است و باباعلی نجار که شاگرد خاص بابا اسماعیل بوده اند

نیز مسلک میر شمس الدین را اختیار نموده است.((1))

گرچه کلام فوق نویسندة تحفهًْ الاحباب در مورد بابا علی نجار از تاریخ واقعات کشمیر و تاریخ حسن تایید می شود. اما دربارة بابا اسماعیل کسی غیر از او ذکر ننموده است و کمی بعید به نظر می رسد، چون در سفر دوم میر شمس الدین به کشمیر، بابا اسماعیل نیز یکی از مخالفان میر شمس الدین حساب می شود.

به این ترتیب میر شمس الدین بعد از گذراندن مأموریت هشت ساله خود به خراسان برگشت برخلاف مورّخان و نویسندگان که سفر دوم میر شمس الدین را - که بعد از 12 سال بوقوع پیوست - ثمربخش می دانند، سفر اول وی نیز پرثمر بوده است. ایشان در این سفر توانسته بود افراد شاخص و همین طور فرصت ها و موانع تبلیغ را در کشمیر دقیقاً شناسایی کنند و اعتماد بعضی از علمای روشن دل را به خود جلب کنند. میر شمس الدین عراقی در سال 890 هجری قمری به خراسان برگشت و از دستگاه سلطان میرزا حسین کنار کشید.

یکی از تهمت هایی که مخالفان به میرشمس الدین عراقی می زنند، این است که بعد از برگشت وقتی سلطان میرزا از مذهب و مکتب درونی میرشمس الدین آگاه شد او

ص: 97

را از کار برکنار کرد و دیگر هیچ منصب و مسئولیتی به واگذار نکرد.

در جواب باید گفت:

همان طور که یکی از مورّخین و شخصیت های برجستة کشمیری آقای انیس کاظمی ثابت کرده است که میرزا حسین حاکم خراسان، شیعه مذهب بوده است و دلیل خوبی هم ارائه کرده است. او قول مجتهد جامع الشرائط محقق کبیر شیخ بهاءالدین عاملی را برای اثبات مدعای خود می آورد که در رساله ای بنام توضیح المقاصد از شیخ بهاء الدین آمده است.

«السادس عشر (من شهر ذی الحجه) فیه توفی السلطان العادل سلطان حسین میرزا البایقرا (911) احد عشر وتسع مئة وکان له میل تامٌّ الی التشیّع ولم یتمکن من اظهاره وکانت ولادته فی محرم 779 تسع وسبعین وسبع مأة»((1))

سلطان حسین بایقرا میل و رغبت کامل به مکتب تشیع داشت اما نتوانست آن را اظهار کند.

اگر این را هم ما بپذیریم که او شیعه نبوده است اما باز هم از آن سنی های متعصّب نبوده که بخاطر عقیده و مذهب، میر شمس الدین عراقی را بیرون کند. لذا این صحت ندارد بلکه حقیقت این است که خود او از مقام سفارت استعفا

ص: 98

کرد.

دیدار میر از کشمیر برای زمینه سازی جهت تبلیغ تشیّع بسیار ثمربخش بود وی روابط دوستانه اش را با رجال برجسته و سلاطین کشمیری توسعه داد «رینه ها» و «چاک ها» و شاگردان و جانشینان میر سید علی همدانی و دیگرانی که طرفدار علی و اهل بیت علیهم السلام بودند، عمیقاً تحت تأثیر میر قرار گرفتند. از آن پس راه برای تبلیغ تعالیم دینی و شیعی برای میر شمس الدین هموار شد.

طبق نقل مورّخان میر شمس الدین عراقی در سال 902 هجری قمری یعنی بعد از 12 سال به کشمیر اعزام شد.

طبق نقل مورخین میر شمس الدین عراقی هنگامی که وارد باره مولای کشمیر شد مورد استقبال گرم بابا علی نجار و بابا اسماعیل و دیگران قرار گرفت.

و بعد از ورود به سرینگر پایتخت کشمیر بابا علی نجار، با تمام احترام و عرض ادب میر شمس الدین عراقی را به آستانه میر سید علی همدانی برد. و تمام شاگردان خود را تحویل میر شمس الدین داد.((1)) و به این ترتیب میر شمس الدین عراقی فعالیت تبلیغی خودش را آغاز نمود.

مسلمان متعصّب بود و نخستین سلطان کشمیر است که قوانین اسلامی را با قاطعیت به اجرا درآورد. او استفاده از الکل و سایر مشروبات مست کننده را منع و قمار و رقص با زنان و روسپی گری و نواختن آلات موسیقی را ممنوع ساخت و نیز خود کشی زنان بیوه (ستی)((1)) را ممنوع کرد.

او چنان بتخانه ها را خراب و ویران کرد که مردم کشمیر لقب «بت شکن» به او دادند. بر اثر سختگیری او تمام مردم کشمیر از صغیر و کبیر خواه به میل و اختیار و یا به طریق جبر و اکراه به هر حال، گردن اطاعت در برابر او فرود آورده بودند.((2))

در دوران سلطنت او شخصیت های برجسته دیگری از جمله میر سید محمد همدانی و سید محمد مدنی نیز به کشمیر آمدند و مردم علاقه فروانی به آنان داشتند. و وجود اینان در کنار سلطان سکندر، محرک خوبی برای بت شکنی او بود.

اما بعد از درگذشت سلطان سکندر «بت شکن» فرزندش علی شاه در سال 817 هجری زمام امور را به دست گرفت و بعد از او، شاهی خان با لقب سلطان زین العابدین سال فوت 878 هجری حکومت خود را آغاز کرد و تقریباً نیم قرن بر کشمیر فرمان

ص: 101

راند. او به نام بدشاه «شاه بزرگ» در کشمیر معروف است.

سلطان زین العابدین در تاریخ کشمیر همان موقعیت را دارد که شاه عباس در ایران، سلیمان اعظم در ترکیه عثمانی و اکبر شاه در هند دارند.((1))

سلطان زین العابدین در روش سیاسی سلطان سکندر بت شکن تجدید نظر کرد و با هندوها رفتار خوبی را روا می داشت. و نیز خراج و جزیه را از آنها برداشت و معبدهای هندوها را به آنان برگرداند.

معبدهایی که سکندر خراب و ویران کرده بود دوباره بازسازی شدند، و علاوه برآن مجدداً نیز به ساخت و ساز معبدها و بتخانه ها دست زدند. هندوهایی را که در جریان سلطنت سکندر از کشمیر گریخته بودند به کشمیر فرا خواند و آشکارا یک آزادی عمومی را برای تمام مذاهب اعلام داشت. او کشتن گاو را تحت تأثیر هندوها دو باره ممنوع اعلام کرد((2)) و نیز اجازه داد رسم ستی((3)) ادامه یابد.((4)) مسلمان ها در جشن های هندوها شرکت می کردند. رسم و رسومات آنها در کشمیر رواج پیدا کرده بود و علاوه بر

ص: 102

عموم مردم، علما، قاضی ها و حتی سادات هم از انجام این رسومات مشترکانه هیچ ابایی نداشتند.((1))

وضعیت مسلمانان تا آنجا وخیم شده بود که زنان مسلمان همان کارهایی را انجام می دادند که برهمن ها (روحانیون هندوها) به آنها دستور داده بودند. علما و سادات هم زنان خودشان را از این کارهای خلاف شرع منع نمی کردند. و دیگر در کشمیر مسلمانان فقط به اسم مسلمان بودند و در عمل و رفتار هیچ تفاوتی با هندوها نداشتند. و این وضعیت تا ورود میر شمس الدین عراقی ادامه داشت.((2))

حالی که موسی رینه در آن زمان نخست وزیر کشمیر بوده است. وی محبت و ارادت خاصی نسبت به میر شمس الدین عراقی پیدا کرد و خودش را برای هر نوع کمک در اختیار میر شمس الدین عراقی قرار داد. با سعی و تلاش میر شمس الدین عراقی جمعیت زیادی به تشیّع پیوست. و مذهب تشیّع روز به روز توسعه و گسترش پیدا می کرد.

اما در همین حال یک سری موانع و مشکلات برای فعالیت میر شمس الدین عراقی بوجود آمد که میر مجبور شد کشمیر را ترک کند و به لداخ و اسکردو برود.

مخالفت و توطئه علیه میر شمس الدین عراقی زدند و نیز سید محمد بیهقی را علیه او تحریک کردند.

محمد، سیادت او را نیز پیش میر شمس الدین عراقی مطرح نمودند. اما میر باز هم قبول نکرد بلکه سید محمد را فاسق و فاجر قلمداد کرده و گفت: «کسی که مرتکب کبائر و مروّج خمر و فسق و فجور بوده باشد هرگز دل من به او مائل نمی شود. گرچه سید رضوی باشد((1)) و از طرفی من از مواصلت با سلاطین و حکّام و ارباب دولت و اهل دنیا بسیار متنفرم و هرگز این کاررا نمی کنم».((2))

سید محمد با رد پیشنهاد و با تحریک مخالفان میر شمس الدین عراقی بیشتر با او مخالفت ورزید.

ج - درگیری و زدوکوب دیوان سید محمد توسط میر.

روزی میر شمس الدین عراقی با رئیس دفتر سید محمد - که غیر مسلمان بود - درگیر شد و او را مورد ضرب و شتم قرار داد. سید محمد که قضیه ردخواستگاری را هنوز از یاد نبرده بود با این اقدام میر بیشتر خشمگین شد و در واکنش به آن، با دستگیری شاگردان و مریدان میر، و ضرب و شتم آنان مقابله به مثل کرد.

این عوامل باعث شد میر شمس الدین عراقی بناچار کشمیر را بسوی «اسکردو» و «لداخ» ترک کند.

ص: 107

مریدان خود دستور تخریب بت خانه های منطقه را داد((1)). و امر کرد که جای بتخانه ها مسجد بسازند. تبلیغ آنان باعث شد که مردم از رسم و رسومات هند و و بودائی دست کشیدند و آئین اسلام را پذیرفتند.((2))

اما در وادی کشمیر، موسی رینه شاگرد و مرید میر شمس الدین عراقی از رفتن او به اسکردو و لداخ خیلی ناراحت بود و همیشه آرزوی بازگشت میر شمس الدین عراقی را می کرد و از اقدام سید محمد که موجب شده بود میر شمس الدین عراقی کشمیر را ترک کند، بویژه قول نیامدن میر شمس الدین عراقی تا زمان حکومت سید محمد، او را بیشتر ناراحت می کرد. لذا او چاره ای جز مخالفت و شورش علیه سید محمد ندید. لذا او علیه سید محمد دست به شورش زد و در جنگی که بین او و سید محمد در سال 907 هجری اتفاق افتاد توانست سید محمد را شکست داده به قتل برساند. گرچه بعد از سید محمد، شمس چک به نخست وزیری رسید اما او نیز به دست موسی رینه به هلاکت رسید. و به این ترتیب موسی رینه در سال 907 هجری دوباره به نخست وزیری راه یافت. سپس بابا علی نجار، مرید میر شمس الدین عراقی را مأمور کرد که هر چه سریع تر این خبر را به میر شمس الدین عراقی برساند. میر شمس الدین عراقی هنگامی

ص: 109

که خبر کشته شدن سید محمد را شنید بجای خوشحالی غمگین شد و شعر ذیل را خواند:

او

نیز گذشت ازین گذرگاه

آن

کیست که نگذرد از ین راه((1))

میر شمس الدین عراقی که قبل از این خبر، می خواست

از اسکردو به لداخ برود از سفر به لداخ منصرف شد و تصمیم به برگشت به کشمیر گرفت. اما قبل از حرکت، مردم منطقه و حاکم آنان از میر شمس الدین عراقی تقاضا کردند برای تبلیغ و قرآن آموزی بعضی از شاگردان خود را در آنجا مستقر سازد. میر شمس الدین عراقی نیز به تقاضای آنان پاسخ مثبت داد و بعضی از شاگردان از جمله ملک حیدر را در همانجا برای تبلیغ مأمور کرد و افرادی را قرار داد.((2))

میر شمس الدین عراقی بعد از بازگشت به کشمیر کارهای تبلیغی خود را دوباره با زبان، قلم، و حتی با شمشیر از سرگرفت.

و علاوه بر بازسازی بتخانه های ویران شده، بتخانه های زیادی دوباره ساخته شد و مردم نیز با آنها مأنوس بودند. میر شمس الدین عراقی وقتی دریافت که بزرگ ترین مانع پیشرفت اسلام همین بتخانه ها هستند. چون هندوها علاوه بر فعالیت غیر اسلامی در آنها، علیه مسلمانان نیز توطئه می کردند لذا تصمیم برای تخریب آنها گرفت.

لذا بتخانه های زیادی را ویران کرد تا اینکه «مکسر الاصنام» لقب گرفت((1)). در منابع تعداد بتخانه هایی که از دست او تخریب شده اند 3943 گفته شده است.

محقق و شاعر معروف کشمیری سید انیس کاظمی در این باره می نویسند:

میر شمس الدین عراقی در تخریب و شکستن بتخانه به مقام و جایگاهی دست یافت که تا اکنون از صدر اسلام فقید المثال است. او در کشمیر و تبت (لداخ) 3943 بتخانه را خراب و ویران کرد. و جای آنها مساجد و دیگر بناهای اسلامی بنا کرد.((2))

ممکن است این گفته، اغراق آمیز باشد. اما در این شکی نیست کارهائی که وی برای تبلیغ اسلام انجام داده است، نه قبل و نه بعد از او، کسی همچنین کارهایی را انجام نداده است. اما بخاطر تعصّب و دشمنی برعلیه شیعه، در عموم منابع کشمیر (که مورخان سنی آنرا نوشته اند) فعالیت او چندان ذکر نشده است و او را فقط مؤسس تشیّع در کشمیر ذکر کرده اند. میرشمس الدین عراقی علاوه بر مورّخان اهل

ص: 111

تسنن، از طرف شیعیان نیز مورد غفلت واقع گردیده است و تا اکنون حتی یک کتابچه مستقل نیز بعد از آن دوره، راجع به او و فعالیت هایش چاپ نشده است. لذا میر شمس الدین هنوز بین شیعیان ناشناخته است.

میر شروع به ساخت بنا کرد و برای مصالح آن از مناطق دور و جنگلی از درختان صنوبر، چوب برای آن تهیه کرد اما کار بنایی آن در وسط کار بخاطر مخالفت علمای متعصّب اهل تسنن، و درگیری میر با سید محمد بیهقی که منجر به ترک کشمیر شد متوقف گردید. اما هنگامی که میر بعد از دو ماه پس از قتل سید محمد بیهقی به کشمیر برگشت کار ساخت آن را از سرگرفت و مکانی با عظمت و جلالت، وسیع و عریض ساخت که روی زمین نظیر نداشت((1)) و در اطراف این عبادتگاه، حمامی ساختند که یکی از عجائب فن معماری بود و این حمام بدون سوزاندن هیزم تا مدتی زیاد گرم می ماند((2)) تاریخ این بقعه به این نحو نوشته شده است.

«بنیت هذه البقعة الموسومة المتبرکة الشریفة الشمسیّة النور بخشیه فی التاریخ سنة تسع وتسع مأتة من الهجرة النبویّة علیه الصلواة والتحیة»((3))

ص: 113

سپاهیان بود و در فنون جنگی نیز ید طولایی داشت.

وقتی وارد جنگ می شد مانند شیر به کفار حمله ور می شد. وقتی در جنگ جراحتی به بدن او می رسید او بدون توجه به آن تا پایان جنگ با کفار می جنگید. مریدانش هم وقتی شجاعت او را در میدان جنگ می دیدند نیز نیرو و انرژی به خود می گرفتند و از جان خود گذشته پروانه وار دور او می گشتند. تا وقتی که دست به پیروزی نمی زدند

حاضر به ترک میدان نمی شدند و معمولاً این درگیری ها

هنگام تخریب بتخانه ها و انهدام معبدها صورت می گرفت.

بزرگترین این درگیری ها در نواحی سرینگر جایی بنام «ذال دگر» اتفاق افتاد. در آنجا بتخانه معروف هندوها بنام بتخانه باخی رینو وجود داشت. این بتخانه مرکز هندوها بشمار می رفت. میر این بتخانه را تخریب سپس اسم این منطقه را اسلام پور گذاشت((1)).

در این جنگ مریدان و شاگردان او نیز از جمله، موسی رینه و قاضی محمد قدسی حضور داشتند.

علاوه بر آن، او با مرتدین نیز وارد جنگ می شد تا آنان را هدایت کند.

مصنف بهارستان شاهی((2)) در این باره چنین می نویسد:

«کارهای بزرگ و امور عظام که ملک کاجی چک بحکم فرمان حضرت شمس الدین

ص: 115

محمد عراقی بجا آورد، قتل کفار و کشتن مشرکان این دیار است و آن چنان بود که در عهد حکومت ملک موسی رینه جمله کفره و فجرة این ولایت را مسلمان ساخته بودند، بعضی از ایشان بجماعت ملوک و امراء این دیار طریق ارتداد پیش گرفتند و به رسوم کفر و شرک رجوع نمودند و مرتد شده باز به بت پرستی ها در آمدند و بعضی دیده کفر نقل می کردند((1)) که در وقت عبادت اصنام و بت پرستی ها، قرآن مجید و فرقان حمید را کرسی ساخته زیرسرین گرفتند و بر سر کلام ربانی تنزیل سبحانی نشسته، عبادت اصنام به جا می آورده اند و چون اخبار و اوضاع این احوال به سمع مبارک حضرت میر شمس الدین عراقی رسید، آن حضرت ملک کاجی چک را در پیش خود طلبید و همراه ولی ملک علی و خواجه احمد که هر دو مرید و مشیران ملک مذکور بودند، به حضور فائزالسرور حاضر آمدند. آن حضرت به ایشان فرمود که این جماعت کفره که بعد از اسلام انقیاد از سر انکار و عناد طریق ارتداد می نمایند،

اگر ایشان را حد شرعی و تحذیر حکمی نمی توانید آورد ما را واجب و لازم است که از این دیار جلای وطن نماییم و در وقت نهضت مانع و مزاحم نشوید... کاجی ملک جهت امتثال فرمان آن حضرت با مرید و مشیران خود مشورت نمود و قرار بر قتل کفار دادند و در آن وقت عاشورا نزدیک بود و ایام همان عاشورا موعد کشتن ایشان ساختند و در تاریخ سنه نهصد و بیست و چهار که حساب کشمیر به نود و چهارم بود در عاشورا قریب هفتصد، هشتصد کافر مرتد را کشتند((2)) و در آن وقت از جمله کفره

ص: 116

این دیار آن جماعت بزرگ و صاحب دولت و ارباب حکومت بودند و هر یکی از ایشان صاحب اختیار و اهل تصرّف صد خانوار دیگر از کفار و مشرکان بودند و کافران و مشرکان تمام کشمیر را به ضرب شمشیر مطیع و منقاد ساختند».

این خطبه علاوه بر مسجد جامعه در مساجد دیگر کشور نیز ایراد می شد. همان گونه که در بهارستان شاهی آمده است «در زمان دولت چک نیز خطبه به نام دوازده امام خوانده می شد. در مسجد جامع و هم در جاهای دیگر خطبه به اسم دوازده امام علیهم السلام می خواندند».((1))

آمد از جمعیت کشمیر چنین گزارش می دهد: «و.... ساکنان شهر بسیار با صفا و دوست داشتنی شهاب الدین پور و نیز ساکنان باسوکه پرگنه مرکب از 210 روستا، شیعه هستند و شیعیان در روستاهای مختلف نیز یافت می شوند».((1))

از تحفهًْ الاحباب نیز رقم 24 هزار خانواده شیعه شده تائید می شود. او درباره تعداد ختنه و سر تراشیدن نو مسلمانان، که به دستور میر صورت می گرفت، می نویسد: «روزی در آخر شب آرایشگرها که نومسلمانان را ختنه می کردند، حساب کردند دیدند درآن روز از پانصد تا هزار نفر را ختنه کرده اند»((2)) این دلالت بر گسترش شیعیان در آن دوره می کند.

ناچاریم فقط به ذکراسامی آنها بسنده کنیم. اسامی آن شخصیت ها به این گونه بوده است: مولانا جنید، مولانا کمال، مولانا زیرک، مولانا بابا شمس گنائی، مولانا حاجی بایزید، مولانا خلیل الله، مولانا عثمان گنائی، مولانا سیف، مولانا عبدالرحمن، مولانا میر حسین، ملا بابا علی، ملا جوهر، ملا محمد امام، خواجه رفیق، مولانا سید افضل حافظ محمود کیانی، ملا حسن عودی، ملا درویش محمد قاضی، محمد قدسی، مولانا سید احمد، مولانا سعید، مولانا سعد الله، مولانا حاجی علی، تاج الدین خادم، مولانا محمد گنائی، مولانا ناصر، مولانا حفظ بصیر، مولانا امیر سید بدر، مولانا نصرت.((1))

راویان (چه شیعه و چه سنی) در فقه کمی و زیادی واقع گردیده و از این کاستی ها و زیادتی ها هیچ مذهبی پاک نیست.

اما اغلب و تقریباً همه نویسندگان اهل تسنن برای تخریب شیعیان آن را به میر شمس الدین عراقی نسبت می دهند((1)) و با این گونه توهمات، خون هزاران نفر بی گناه را به ناحق ریختند.

چون همین کتاب باعث استفاده سیاسی از دین، بعضی از سنی های متعصب شد. چون آنان با وجود شیعیان از سیاست رانده شدند لذا موقعیت خود را روز به روز در خطر می دیدند چون دولت هم در دست شیعیان بود. ابتداء خیلی سعی کردند قدرت را از شیعیان بگیرند اما وقتی موفق نشدند چاره ای جز کمک گرفتن از دولت های

خارجی (مغول) ندیدند، غافل از اینکه به چه قیمتی می خواهند بر سر قدرت بیایند، با قمیت وطن فروشی و از دست دادن استقلال کشمیر!!!((2))

ص: 121

خواجه اعظم دد مری می نویسد: «مخفی نماند که مسلک ابدال ماگری و ریگی چک که بر مذهب اهل تسنن و جماعت به دستور آباء واجداد خود مستقیم بودند و اصلاً میلی به تشیّع ننمودند، فرزندان خود را به لاهور پیش همایون پادشاه فرستاده و حکایت تسلط تابعان میر شمس الدین عراقی و شیوع مذهب تشیّع مفصّل عرضه داده، بلکه کتاب احوط را که میر شمس تألیف کرده بود با عقاید دیگر به جنبش گرزاینده، التماس اصلاح و فرستادن افواج به کشمیر نمود».((1))

در نتیجه میرزا حیدر با دعوت سنی های متعصّب بر کشمیر حمله برد و به حکومت رسید. او بعد از آن شیعیان را خیلی تحت فشار قرار داد. او مرقد میر شمس الدین را آتش زد، سپس جسد او را از قبر درآورد و سوازند((2)) و مرقد ایشان را نیز مزبله قرار داد.

این کتاب یک بهانه بود. حقیقت آن است که آنان علاوه بر شکست در سیاست، از گسترش تشیّع در کشمیر وحشت زده شده بودند وگرنه این کتاب در اصل تألیف سید

ص: 123

محمد نور بخش بود که میر شمس الدین در سفر دوم آن را با خود آورده بود.((1)) مخالفان و دشمنان شیعه، به هر نحوی می خواستند جلوی مذهب شیعه را بگیرند و نیز آنان را از دولت و حکومت محروم کنند، لذا دست به تهمت های بی اساس زیاد دیگری نیز زدند.

مصنّفان و تاریخ نویسان بعدی هم با تأسی از پیشینیان خود تهمت هایی به میر شمس الدین عراقی زدند که امکان پاسخ آنها در این رساله نمی باشد، گرچه این تهمت ها این قدر بی پایه و اساس هستند که انسان عادی نیز تضادی را که در گفتار آنان است به راحتی می فهمد.

خانواده وی است در آن سال وفات او 932 هجری نوشته شده است و علما و محققین بعدی هم آن نظریه را تأیید می کنند. و الآن بین علمای متأخر معروف است که ایشان در سال 932 هجری از دنیا رفته اند.((1))

در کتابی که حالات خانواده میر شمس الدین عراقی را بیان می کند آمده است ایشان شهید شده است. دکتر اکبر حیدری از آن کتاب به این نحو نقل می کند که ملاسعید اشرف، خواهر زادة ملا محمد باقر مجلسی با خانم زینب النساء دختر پادشاه اورنگ ریب به کشمیر آمد او اشعاری را در قالب مرثیه بر وفات میر شمس الدین عراقی سروده است. دو بیت زیر از آنها است که از اینها بر می آید که او شهید شده:

چون شهادت یافته بد از شاه شهیدانش بارث

سائلی پرسید از تاریخ سال فوت او

شد شهید به تیغ ناپاکی از شمر ارزل است

گفتمش در اول شهر ربیع الاول است

سید انیس کاظمی نویسنده و شاعر برجستة کشمیر اعتقاد دارد که میر شمس الدین عراقی به شهادت نائل آمده است.

او برای اثبات مدعای خود به شرایط موجود در آن دوره اشاره می کند که در آن زمان بین دو نفر از خانواده سلطان برای بدست گرفتن قدرت، دعوا و اختلاف و حتی جنگ و درگیری بود. کاجی چک که یکی از شاگردان و مرید خاص میر شمس الدین

ص: 125

عراقی بود و نخست وزیر سابق هم بود به مقتضای زمان گاهی به محمد شاه و گاهی به فتح شاه که دو نفر مدعی قدرت بودند همراهی می کرد. لذا بعضی از اعیان شهر و ذی نفوذ بخاطر دو روئی کاجی چک، هم دشمن کاجی چک و هم دشمن میر شمس الدین شدند (به احتمال اینکه شاید به گفته میر شمس الدین عراقی کاجی چک اینکار را می کند) لذا تصمیم به کشتن هر دو نفر گرفتند و سپس هر دو را در شب تاریکی کشتند.((1))

از عبارت کحل الجواهر هم ثابت می شود که میر شمس الدین عراقی در آخر عمر به فیض شهادت نائل آمده است. در آن آمده است که:

«درین اوان و دعوای داران تخت و تاج محمد شاه و فتح شاه وادی امن و سلامتی را معرکة فتنه و فساد و جنگ و عناد ساخته، مردمان بعضی طرفداران محمد شاه و بعضی از هواداران فتح شاه گردیدند. کاجی چک وزیر که از ارادتمندان میر شمس الدین عراقی قدس سره بود. «جهانگیر پر رو» و «شنکور رینه» از هواخواهان فتح شاه بودند، امراء عصر و کبراء دهر در حق وزیر کاچی چک سعایت نمودند از مساعدت او انحراف و از طریق ائتلاف اختلاف ورزیدند. کاجی وزیر خود را از فتنه و آشوب باز داشته از ارضی کشمیر حینت عن التزویر رخت سفر بسته بطرف دیگر مسافرت

ص: 126

نمود محمد شاه از اعیان شهر استصواب نمود. چون اغلب مردمان با حضرت میر عرش پیما و متبعینش شرارت مذهبی داشتند همگی اشارت قتل ایشان دادند گروهی از قبیله ماگریان را بسر کردگی علی رینه شبیخون آن حضرت دلیر و مستعد نمودند آنحضرت با متبعینش خود مشغول تهجد بودند آه از ظلم نواصب و مروانیان که آن اهل کین بر سید صالحین و دیگر سادات و مومنین در سحر جمعهًْ المبارک تاخته قریب به سی نفر را بجنّت عرضها السموات و الارض فرستادند و کان ذلک فی اول ربیع المولود اثناه ثلثین و تسع مأهًْ. علی الصباح معتقدان اهل دین و صلاح برین واقعه مضجعه را اطلاع یافتند گریه کنان و نوحه خوانان بعضی سینه خراشیده و کسی روی تراشیده به مرقد آنحضرت آمده، جمله شهدای دین را محول بزمین در عبادتگاه میر شمس الدین نمودند. دشمنان اهل ایمان و وارثان آل ابی سفیان علیهم اللعنهًْ والخذلان واکبهم فی النیران در آن روز جگر سوز متبعین آنحضرت را یک یک گرفته بمالک حقیقی سپردند».((1))

با توجه به شرائط آن زمان و بغض و کینه و حسد عموم اهل تسنن بویژه علما و صوفی ها نسبت به میرشمس الدین، و نیز دشمنی سیاست مداران شکست خورده از سیاست و دولت، و دشمنی و کینة نو مسلمانان که پدران و اجدادشان بدست میر شمس الدین و شاگردانش کشته شده بودند. کشته شدن میر از دست آشوب طلبان، بعید بنظر نمی رسد. احتمال شهادت قوی تر است.

ص: 127

انسانی توسط همین برهمن های هندوها در کشمیر بوجود آمده است.((1))

آثار این ریاضت و رهبانیت برهمن ها بین عموم مردم کشمیر هم سرایت کرده بود. لذا برهمن ها همیشه بین عموم مردم و پیش حاکمان کشمیری، در هر زمان یک موقعیت و جایگاه خاصی داشتند. حاکمان همواره سعی می کردند آنان را از خود راضی نگهدارند.

گرچه با اسلام آوردن رینچن شاه توسط سید شرف الدین موسوی، مذهب هندوها از کشمیر برچیده شد. اما آثار این ریاضت و رهبانیت بین مردم باقی ماند- لذا ما می بینیم وقتی میر سید علی همدانی یکی دیگر از مبلغین اسلامی از ایران (همدان) به کشمیر آمد او نیز تبلیغ اسلام را با توجه به دین روحیات شروع کرد که کشمیری ها به آن مأنوس بوده اند.((2))

و علمایی که از طریق مستقیم و بدون توجه به این گرایش فکری وارد تبلیغ دین اسلام در کشمیر شدند. گرچه خدمات بزرگی برای ترویج دین اسلام انجام دادند، اما تأثیر تبلیغ آنان محدود ماند و اسلام از شهر یا روستا و یا از منطقه آنان خارج نشد و توسعه و گسترشی پیدا نکرد.

میر شمس الدین عراقی از طرف والی خراسان به کشمیر آمد. و هشت سال در کشمیر گذراند. به نظر

ص: 129

می رسد در این هشت سال او آداب و رسوم، فرهنگ و تمدن بومی کشمیر را دریافته و درک کرده که اگر می خواهد دین اسلام و تشیّع در اینجا گسترش یابد، باید از همان راهی وارد شود که بین عموم مردم و حتی علما مأنوس و محترم است. گفته مذکور از مقدمه بهارستان شاهی که مورخ دکتر اکبر حیدری آن را ترتیب داده است نیز تائید می شود. او می نویسد:

«میر شمس الدین عراقی از سادات موسوی بوده است. و می خواست مذهب شیعه امامیه را در پرده تصوّف گسترش دهد، لذا او راه تقیّه را پیش گرفت. و اگر او این راه را انتخاب نمی کرد در هدف و مقصدش پیروز نمی شد چون در این زمان مردم تازه به دین اسلام پیوسته بودند». میر شمس الدین عراقی وقتی وضعیت را چنین دید خودش هم همان روش را انتخاب کرد. و در این راه شخصیت های بزرگ را با خود همفکر کرد. اینها بدون جبر و اکراه در راه میر شمس الدین وارد می شدند و مذهب ایشان را می پذیرفتند».((1))

نگارنده نظرش بر این است که میرشمس الدین عراقی شیعه امامیه بوده اما روابط نزدیکی نیز با نور بخشیه داشته است. و بخاطر وضعیت مخصوص کشمیر در پوشش نوربخشیه (که در آن زمان تفاوت چندانی با شیعه نداشت منتهی بُعد تصوّف داشت و یکی از فرقه های شیعه بشمار می رفت)((2)) شیعه امامیه را ترویج کرده اند.

ص: 130

5- تمام مورخین اهل تسنن - بجز میرزا حیدر دوغلت - او را بانی تشیّع در کشمیر می دانند و او را شیعه معرفی کرده اند.

قطع نظر از مذهب میر شمس الدین عراقی این یک حقیقت واضح و آشکار است که میر شمس الدین عراقی با سعی و تلاش و با جذبه ایمان و شهادت، چنین خدماتی را به دین اسلام کرد که نه قبل از او و نه بعد از او، کسی تااکنون نکرده است.

او بود که اسلام را به مناطق دور افتاده رساند، در هر محله، روستا، شهر، معلم و مبلّغ مستقّر ساخت تا به تازه مسلمانان، مرد و زن، احکام اسلام و قرآن یاد بدهند.

میر شمس الدین عراقی علاوه بر توسعه و گسترش تشیّع، توجه خاصی نسبت به تربیت مبلّغان و شاگردان داشت. در تحفهًْ الاحباب و بهارستان شاهی آمده است، میر شمس الدین عراقی هزاران شاگرد داشت، که همراه میر شمس الدین عراقی شانه به شانه ایشان برای تبلیغ و ترویج دین اسلام می ماندند و فعالیت زیادی برای ترویج اسلام به همراه میر شمس الدین عراقی انجام دادند، اما فعالیت همه آنها در تاریخ ثبت نشده است، بلکه فقط اسامی بعضی از آنها را در حوادث بعدی ما می بینیم. لذا ما ناچاریم فقط به ذکراسامی آنها بسنده کنیم. اسامی آن شخصیت ها

ص: 132

به این گونه بوده است: مولانا جنید، مولانا کمال، مولانا زیرک، مولانا بابا شمس گنائی، مولانا حاجی بایزید، مولانا خلیل الله، مولانا عثمان گنائی، مولانا سیف، مولانا عبدالرحمن، مولانا میر حسین، ملا بابا علی، ملا جوهر، ملا محمد امام، خواجه رفیق، مولانا سید افضل حافظ محمود کیانی، ملا حسن عودی، ملا درویش محمد قاضی، محمد قدسی، مولانا سید احمد، مولانا سعید، مولانا سعد الله، دلو صوفی، مولانا حاجی علی، صوفی جمال، تاج الدین خادم، مولانا محمد گنائی، مولانا ناصر، مولانا حفظ بصیر، مولانا امیر سید بدر، مولانا نصرت.((1))

از این شاگردان میر شمس الدین عراقی، در منابع تاریخی فقط فعالیت بابا علی، بابا خلیل، بابا حسن زدی بلی، میر دانیال و محمد قاضی تا حدودی ثبت شده است.

نجار، با وجود سن کم به دوش وی گذاشته شده بود. بعد از به قتل رسیدن سید محمد بیهقی وقتی او برای عرض تبریک نخست وزیری نزد موسی رینه رفت، موسی رینه با آن که حاکم وقت کشمیر بود فوراً از جای خود بلند شد و او را جای خود نشاند و تاج خود را بر سر ایشان گذاشت.((1))

بعد از میر شمس الدین عراقی، او کارهای زیادی برای ترویج شیعه درکشمیر انجام داد تا جایی که جان خود را نیز دراین راه از دست داد.

هنگامی که میرزا حیدر با وعده و وعید اهل تسنن بر کشمیر مسلط شد و بر شیعیان عرصه حیات تنگ کرد و هر طرف شیعیان را تحت تعقیب قرار داد او از کشمیر به اسکردو فرار کرد. اما میزا حیدر میر دانیال را از اسکردو دستگیر کرد و به زندان انداخت، اما چون با کشتن میر دانیال ممکن بود اوضاع سیاسی کشور بهم بخورد و قدرت میرزا حیدر نیز در آن صورت از بین برود، لذا با بهانة سبّ بر خلفا او را با دو گواه دروغین محاکمه کرد سپس با فتوای مفتیان درباری او را به اعدام محکوم کرد. و به این ترتیب 24 صفر 957 هجری قمری در شهاب الدین او را به قتل رساند.((2))

ص: 134

اما بعد از آن طولی نکشید که میرزا به هلاکت رسید و جنازه میر سید دانیال توسط یکی از مریدان میر شمس الدین عراقی به نام دولت چک و در کنار میر شمس الدین به خاک سپرده شد. تا چندی پیش یک کتیبه بر روی قبر وی نصب بود که بر روی آن اسامی ائمه معصومین حک شده بود.

به نظر می آید میرزا حیدر، علاوه بر تعصّب و جنون مذهبی که نسبت به شیعیان داشت، علت دیگری نیز برای کشتن میر دانیال داشت و آن محبوبیت روز افزون حضرت میر دانیال بود و این محبوبیت روز افزون اقتدار میرزا را به چالش کشیده و یک تهدید بزرگ برای او بود، لذا بخاطر ترس از شورش، میردانیال را زندانی کرد و در همان جا به قتل رساند.

کند. با ورود میر سید علی همدانی اسلام پیشرفت بزرگی کرد وی در کشمیر به نام شاه همدان و امیر کبیر معروف است. وی در مجموع سه بار به کشمیر سفر کردند و تأثیر عمیقی بر زندگی اجتماعی - فرهنگی آنجا گذاشتند.

بعد از وی فرزند وی به نام میر سید محمد همدانی به کشمیر آمدند و بیشتر به اسلام دوام بخشیدند. در همین زمان علمای دیگری از جمله سید محمد مدنی، سید حسین قمی و ملا عالم انصاری نیز به کشمیر آمدند و اسلام را بیش از پیش استوار و مستحکم ساختند.

تشیّع در کشمیر همان اندازه پیشینه دارد که ورود اسلام در این سرزمین دارد. طبق نقل بعضی از مورخین اولین مبلغ اسلام و تشیّع در کشمیر سید شرف الدین موسوی می باشد. سپس با ورود مبلغانی همچون میر سید علی همدانی، و فرزند وی میر سید محمد همدانی تقویت شد. اما بخاطر کوتاهی شیعیان در تاریخ نویسی اطلاعات بیشتر آن در دست نیست. و این سبب شده است که اهل تسنن آن بزرگواران را به مذهب خود نسبت بدهند. بطور مسلم علمایی همچون سید محمد مدنی، سید حسین قمی و ملا عالم انصاری شیعه بودند و بطور آشکار همین مذهب را در کشمیر رواج دادند. با آن که همه آنان تمام سعی و تلاش خود را برای توسعه و ترویج نمودند اما باز هم تشیّع در همان مناطق مسکونی شان محدود ماند. تا اینکه میر شمس الدین عراقی به کشمیر آمد.

میر شمس الدین عراقی که در سولغان ایران به دنیا آمده است. دو بار به

ص: 136

کشمیر سفر کرده است. اولین بار وی در سال 882 هجری بعنوان سفیر سلطان حسین بایقرا حاکم خراسان به کشمیر آمد و بعد از 8 سال اقامت در کشمیر در سال890 هجری دوباره به خراسان برگشت. اما چون وی در این 8 سال مسؤلیت سفیری بعهده داشت خیلی دست به فعالیت دینی نزد و فقط توانسته است عوامل توسعه تشیّع در کشمیر را شناسایی کند.

اما هنگامی که وی بعد از 12 سال در سال 902 هجری با درخواست شاه قاسم نور بخش به کشمیر آمد، تمام توان خود را برای گسترش و توسعه تشیّع بکار گرفت. و توانست در بعضی از افراد سرشناس در دولت و قدرت کشمیر نفوذ کند و آنان را به دایره تشیّع وارد کند. معروف ترین افراد آن ملک موسی رینه، کاجی چک، حسین چک و دولت چک (نام شخص) بودند. میر با فعالیت تبلیغی توانست با کمک ملک موسی رینه نخست وزیر کشمیر 24 هزار خانواده هندوها را به تشیّع هدایت کند. علاوه بر آن بعد از اندکی با سعی وتلاش میر در مساجد کشمیر از جمله مسجد جامعه خطبه به نام ائمه معصومین علیهم السلام خوانده شد. وی بتخانه های زیادی در کشمیر تخریب کرد و بجای آن مساجد و اماکن مذهبی دیگری ساخت.

ص: 137

ص: 138

ص: 140

میر شمس الدین عراقی برای ترویج تشیّع درکشمیر نموده اند.

در عرض اینها، قبیله و طایفه دیگری نیز از چک ها در کشمیر بوده که رقیب اصلی سیاسی و دینی چک های شیعیان بودند. آنان اهل تسنن بوده اند و در شهرستان کپواره در غرب کشمیر زندگی می کردند. فامیلی اینها با چک های شیعیان دیگر خیلی دوری پیدا کرده بود. معمولاً بین آنان همواره جنگ و دعوا بود.((1))

در دوره 32 ساله حکومت 6 نفر از چک ها به مقام پادشاهی رسیدند اما کاجی چک و دولت چک دو نفر دیگر از این خانواده قبل از آن به مقام وزارت رسیده بودند.

گرچه در این دوره شیعیان و سنی ها با هم زندگی مسالمت آمیزی داشتند و هیچ حادثه و درگیری مذهبی در منابع نیامده است، اما در آن شکی نیست که بعضی از افراد فرصت طلب و خودخواه در بین اهل تسنن بوده اند که از مذهب استفاده سیاسی می کردند.

در این دوره مناطق مستقل و خودگردان شده کشمیر دوباره به کشمیر ملحق شدند. و پادشاهان وحدت و اتحاد بین مسلمین را حفظ کردند و مسؤلیت ها بدون در نظر گرفتن عقائد فرد به شایستگان آن واگذار می شد. لذا در بعضی از این دوره مقام نخستین وزارت، امام جمعه، قاضی القضاهًْ از اهل تسنن انتخاب شده بودند اما بنابر عوامل داخلی و خارجی حکومت چک ها نتوانست بیش از 32 سال دوام بیاورد و کشور دست

ص: 143

بیگانگان افتاد که تا الآن ادامه دارد.

با از دنیا رفتن کاجی چک شیعیان دچار تفرقه شدند((1)). چون دیگر همچون کاجی چک کسی نبود که اتحاد شیعیان را حفظ کند. لذا آنان دچار نوعی عدم اعتماد به نفس و نا امیدی شدند.((2))

بعضی از اهل تسنن نیز بخاطر دوستی با اهل بیت علیهم السلام توسط او کشته شدند.

میرزا حیدر در دوره ده ساله حکومت خود چنان بر شیعیان سخت گرفت که شیعیان نتوانستند حتی نام مسلک شان را اظهار کنند لذا خیلی به گمنامی و در تقیه رفتند که باعث کاهش تناسب جمعیت شیعیان در مقابل دیگران شد. میرزا حیدر در کتاب تاریخی خود بنام تاریخ رشیدی درباره اوضاع آن روز کشمیر چنین می نویسد:

«الحمدلله الّذی علی هذا التوفیق حلیا»((1)) «کس از این مزخرفات (عقائد تشیّع) را اشکارا نمی تواند کرد. همه منکر مطلق اند و خود را از اهل تسنن و جماعت می نمایند. و شدت بنده پیش اینان معلوم شده است که اگر ظاهر شود به غیر قتل معامله دیگر نخواهد رفت».((2))

این در حالی بود که - به گفته مصنف تاریخ حسن - میرزا حیدر در همین حال با هندوها با خوش اخلاقی برخورد می کرد، و با خدمتگذاری محبت خودش را به آنها ابراز کرده دل های هندوها را خوشحال می کرد((3)). اینک از ظلم و ستم هایی که میرزا بر شیعیان روا داشته است مرور اجمالی می کنیم:

ص: 146

را پادشاه خواند نهاد.((1)) غازی چک اندکی پس از دستیابی به تاج و تخت سلطنتی شورش اشراف سرکش را سرکوب و صلح و آرامش را در کشمیر بر قرار کرد.

وی

تمام مناطق از جمله لداخ، اسکر دو، گلگت، پکهلی داردو، کشتوار و کوه های هند که قبل از او اعلام استقلال کرده بودند را تصرّف کرده دوباره به کشمیر ملحق ساخت((2)). او مذهب را برای اتباع خود آزاد و کار اجباری را لغو کرد. غازی در سال 971 هجری قمری جای خود را به حسین چک برادرش داد.((3))

را در مصاحبت موسیقی دانان و دوستان به سر می برد.((1))

انداختند. یوسف با آنها وارد جنگ شد و شکست خورد. و به رجوری فرار کرد. بجای یوسف سید مبارک نخست وزیر او به سلطنت دست یافت. اما به قدرت رسیدن مبارک بسیاری از اشراف چک را ناراحت کرد. آنها از یوسف دعوت کردند به کشور باز گردد. اما یوسف هنگام درگیری با مبارک، کمکی از دعوت کنندگان دریافت نکرد.((1)) و بار دیگر شکست خورد و به را جوری گریخت.

مان سینگ برای حمله به کشمیر اعزام کرد، اما یوسف چک وقتی به لاهور رسید اثرات ناخوش آیند این حمله را فهمید که دیگر خارجی ها، با او بعنوان یک خراجگر رفتار خواهند کرد. لِذا از کمک گیری از نیروهای مغول صرف نظر کرد و با جمع آوری نیروهای محلی به تنهایی با لوهر چک جنگید و پیروز شد و به سلطنت بار دیگر دست یافت. اکبر شاه از اینکه یوسف از نیروهای او استفاده نکرد ناراحت شد و بعد از مدت کوتاهی دو سفیر به کشمیر اعزام کرد، و به یوسف پیغام فرستاد فوراً خودش را به در بار اکبر برساند. یوسف گرچه بخاطر حفظ کشور از حمله اکبر می خواست به دربار او برود، اما تقاضای عموم برای مبارزه با حمله و تهاجم اکبر، تصمیم وی را تغییر داد.((1))

برخورد یوسف با درخواست اکبر او را خشمگین ساخت به همین دلیل فرمان حمله بر کشمیر را صادر کرد. ارتش مغول از طریق هزاره وارد کشمیر شد و درباره مولا جنگی صورت گرفت. مغول بر اثر کمبود مواد غذایی و سختی هوا و نیز مقاومت سرسختانه کشمیری ها تن به عقب نشینی دادند و تقاضای صلح نمودند. یوسف بطور پنهانی با فرماندهان مغول درباره صلح مذاکره کرد. آنان به او اطمینان دادند فقط بعد از ادای احترام به دربار اکبر به کشورش برگردد. یوسف که مایل بود

ص: 153

کشور و مردمش را از آزار و اذیت بعدی ارتش مغول نجات دهد صلح نامه را پذیرفت((1)). یوسف در سال 994 هجری قمری در دربار اکبر حضور یافت اما بجای اجازه باز گشت به کشمیر درلاهور زندانی گردید. سپس به بهار((2)) تبعید شد.((3)) وی سپس در سال 1000 هجری قمری از دنیا رفت و در بیسواک منطقه پتنه به خاک سپرده شد.((4))

آنها به راحتی گذشت لِذا یعقوب چک او را بخاطر توطئه و غدّاری اعدام کرد.((1)) این اقدام موجب شورش بیشتر در کشمیر شد. بزرگان اهل تسنن از قتل او سوء استفاده کرده و مردم را علیه یعقوب تحریک نمودند و کم کم وحدت کشمیری ها از هم پاشیده شد. علماء و امرای اهل تسنن که حاضر نبودند پیشرفت شیعیان را در کشمیر ببینند یک هیئتی به رهبری شیخ یعقوب صرفی، و بابا داوُد خاکی به دربار اکبر شاه فرستادند و از او خواستند کشمیر را نیز به قلمرو خود ملحق سازد. اکبر نیز از آنها امتیاز گرفته به بندهای زیر توافق کرد:

1- بعد از تسلط مغول بر کشمیر از کشمیری ها در مسؤلیت های

حساس و کلیدی استفاده نخواهد شد.((2))

2- چک های شیعه در کشمیر، اجازه زندگی کردن نخواهند داشت.((3))

3- کشمیری ها نمی توانند از اسلحه استفاده کنند.((4)) نیز در ارتش استخدام نخواهند شد.

بعد از به توافق رسیدن امرای کشمیر با اکبر، وی سپاهیان خود را به فرماندهی قاسم خان به کشمیر فرستاد.

ص: 155

عموم اهل تسنن با شنیدن خبر ورود خوشحال شده به ارتش مغول ملحق شدند. یعقوب چک برای دفاع از وطن آماده جنگ شد اما جنگ منجر به شکست یعقوب چک گردید و یعقوب چک خودش به کشتوار((1)) گریخت.

یعقوب چک بعد از آن روی به جنگ چریکی آورد و حملات متعددی به نیروی مغول وارد کرد وحتی یک بار تا مرز پیروزی نیز رفت اما در همین حال یک خطای سیاسی از او سر زد((2)) که موجب شکست مجدد او شد.

یعقوب جنگ های چریکی را ادامه داد اما اکبر شاه درسال 996 به کشمیر آمد به بهانه مذاکره یعقوب چک را توسط مهره های خود وادار به صلح کرد((3)) یعقوب صلح را پذیرفت و دست از جنگ برداشت. اکبر شاه باز به قول خود وفا نکرد و یعقوب را زندانی کرد، و در زندان قاسم خان که ضربات سختی از یعقوب چک دیده بود، او را

ص: 156

با زهری که در برگ فلفل و یا در یک برگ سبزی خوردنی قرار داده بود مسموم ساخت و او را از بین برد.((1))

داشت. «حسین چک» در کشمیر یک دانشکده تأسیس کرده بود که در آن امکاناتی مانند خوابگاه برای دختران و کتابخانه مهم داشت. برای فارغ تحصیلان دانشکده درآمدهای منطقه «زینه پور» به عنوان ملکیت منصوب کرده بود((1)). مدیر این دانشکده فتح الله حقاین و معاون او ملا درویش بود و در زمان حکومت یوسف شاه ملکه و خانم او هبه خاتون سنگ بنیاد شعر کشمیری را گذاشت و طولی نکشید بر روی آن ساختمان عظیم شعر و ادب کشمیر ساخته شد.((2))

در این دوره، فنون و هنر نیز به اوج خود رسید. پادشاهان چک سرپرستان و حامیان فنون و هنر بوده اند. آنان برای توسعه و گسترش آن همیشه کوشا بوده اند. ادب و شعر و فن خوشنویسی در این دوره به اوج خود رسیده بود و خط نستعلیق خیلی پیشرفت کرد. خطا معروف آن دوره محمد حسین بود.((3)) وقتی که اکبر شاه کشمیر را فتح کرد لقب زرّین به او داد.

این فن به شیعیان اختصاص داشت و آنها در این فن (خوش نویسی) خطاط خوب و ارزنده ای بوجود آوردند.((4))

ص: 159

اما این فن بعد از این دوره بخاطر حوادث سیاسی و تحت تعقیب بودن شیعیان توسط حاکمان مغول و افغان از بین رفت و دیگر وجود ندارد.

بعضی از حاکمان خودشان نیز فرهنگ ساز بوده اند بویژه یوسف چک و حسین چک. یوسف چک از علوم و فنون مختلف آگاهی داشت. او به زبان کشمیری، فارسی و گاهی در زبان اردو شعر می گفت. چون خودش شاعر خوبی بود لِذا شعراء و علماء را در دربار خود جای می داد و احترام خاصی برای آنان قائل بود وجوایز نفیسی به آنان هدیه می داد.

حسین چک نیز که طبق نقل مورخانِ شایسته ترین فرد حاکم از طائفه چک بود علاوه بر حاکم سیاسی یک شخصیت فرهنگی بود. او علاوه بر تأسیس مدارس و دانشکده های زیاد در مملکت، اهل قلم و هنرمندان را در پناه خود قرار داد. حسین تنها پادشاه کشمیری بود که کارهایش را برنامه ریزی کرده بود.((1))

در این دوره در راستای نشر و گسترش فرهنگِ شیعی نیز کارهای زیادی انجام گرفت که بعضی از آنها از قرار ذیل است:

ص: 160

و ذکر ائمه معصومین علیهم السلام می کنند و نمی ترسند و امید صادق است که شوارع این اعمال و نتایج این افعال یوم لاینفع مال ولابنون سبب نجات و وسیله درجات آن حمیده صفات خواهد شد».((1))

این مطلب (ایراد خطبه به اسم دوازده امام) از کتاب تاریخ حسن نیز تائید می شود.((2))

در لابه لای کتب تاریخی آمده اند اشاره می کنیم.

می کرد لذا او را تبعید کرد. و هنگامی که دید شورش ها در کشمیر آرام نمی شود از بابا خلیل تقاضا کرد به کشمیر برگردد((1)) تا از نفوذ و محبوبیتی که بین کشمیری ها بویژه شیعیان دارد استفاده کند تا کشمیری ها دست از شورش علیه مغولِ خارجی بردارند.

ایشان در سال 1000 هجری مطابق 1591 میلادی از دنیا رفت و در همانجا (نواکدل) به خاک سپرده شد.

پیرزاده حسن شاه می نویسد: «با سعی و تلاش بابا خلیل، شیخ حسن و بابا طالب مذهب تشیّع گسترش پیدا کرد((1)) با فعالیت ایشان مذهب تشیّع در مناطق و در مناطق دور افتاده همچون کرگل و اسکردو گسترش زیادی پیدا کرد».

دو بیت اشعار از ایشان خیلی معروف و مشهور هستند که در جواب عبدالرحمن جامی است که گفته است:

حریفان

باده ها خوردند و رفتند

تهی

خمخانه ها کردند و رفتند

ملا عینی در جواب گفت

هنوز

آن ابر رحمت درّ فشان است

درین دیر مسدّس خم تهی نیست

می

و میخانه با مهرو نشان است

تهی گفتن بغیر از ابلهی نیست((1))

افراد مغرض از این اشعار مفهوم غلط گرفته به ملا عینی اتهاماتِ ناروا زدند.

شاعران بنابر مقتضیات آن زمان به سبک عراقی شعر می سرودند

که مسلماً به دلیل رابطه فرهنگی کشمیر با مناطق فارسی زبان بوده است.

کشمیری ها اطلاعات مربوط به تدریس و تعلیم زبان فارسی را به دو شیوه به دست می آوردند. یا خود برای تحصیل علم و ادب به مراکز فرهنگی علمی خراسان می رفتند و یا از محضر آن عده از علمای اسلام استفاده می کردند که به کشمیر می آمدند.

زبان فارسی این دوره کشمیر هنوز با کلمه های محلی آمیخته نشده بود؛ زیرا زبان فارسی به طبقه ای خاص اختصاص داشت و فقط در امور مذهبی، علمی، ادبی، امور اداری و دولتی به کار گرفته می شد.

در آن زمان تمام کتابهای علمی و ادبی به زبان فارسی نوشته می شدند.((1))

نویسندگان، کتاب های خود را به زبان فارسی و به خط نستعلیق می نوشتند.

کرد که در زبان فارسی شعر می گفتند و احیاناً در زبان دیگری از جمله کشمیر نیز شعر می سرودند.

نوشت و نسخه ای از آن را به مورخ رسمی دربار اکبر «ابوالفصل» داد. و او آن رساله را در اکبر نامه ضمیمه اش کرد.

بابا طالب سپس از طرف اکبر شاه به عنوان حاکم گجرات نیز تعیین شده و مدتی در آنجا بود ولی دوباره به کشمیر برگشت و تا آخر عمر در آنجا ماند. در سال 1030 هجری قمری از دنیا رفت و در مزار شعرای کشمیر دفن گردید. مجموعاً 33 سال بابا طالب در کشمیر گذراند((1)). او با همه اوصاف خود استاد غزل نیز بود.

اشعار زیر از سروده های اوست:

از سر کوی تو دل با دیدة تر می رود

شعله در پروانه افتدد بلبل آید در خروش

حرف شرح درد دل گر آشنایی لب کنم

شعله در

دل، ناله بر لب، خاک بر سر می رود

گر بگویم آن چه ما را بی تو بر سر می رود

خون زجیب دیده تا دامان محشر می رود((2))

****

در حلقة ما زمزمة سود نه باشد

بی روی تو بیرون کنم از دیده نظر را

ویرانه دل چون سر تعبیر نه دارد

ما غم زدگان را دل مسرور نه باشد

گر ذوق تماشای تو منظور نه باشد

بگذارکه این غمکده معمور نه باشد

ص: 170

چو

پیداست چون عودتن راگهر

می آتش که پیدا کند شان هنر((1))

****

هرگز

دلم بغیر تو مائل نمی شود

و

ز دیده نقش روی تو زائل نمی شود

از

دوریت چه باک که از بُعد ظاهری

اصلا

میان ما و تو حائل نمی شود

دستم

بریده باد چه کار آیدم بگو

در

گردن بتان چو حمائل نمی شود

****

من خنده نیم به طبع عاشق ناساز

یا گریه که بروی روم چون غمّاز

یا ناله که سر به گوش بیگانه نهم

من درد دل-م خ-لوتی مح-رم راز

ای سینه ز وسواس توام مارستان

رگهای وجودم ز تو زنّارستان

عیسی کده از چشم تو بیمارستان

ن-از ت-و به ک-ائنات در کارستان

جسته یک عالم هم بود. شعر زیر از آن اوست:

حمائل کرده تیغ و بسته خنجر یار می آید

دلا برخیز کاری کن جان کار می آید((1))

بود کشف کرد.

شعر ذیل از آن اوست.

لیلی جمازه را بر مجنون به خود نه راند زورِ کمند جذ به معجز نمای اوست((1))

حبه خاتون عشق حقیقی را در قالب عشق مجازی بیان کرده است.((1))

زمانی که اکبر یوسف شاه را در هندوستان زندانی کرد، حبه خاتون در فراق و جدائی او اشعاری سروده است که خیلی حزن آور است و در همین جدائی و فراق از دنیا رفت.

ایشان علاوه بر تهیه و تنظیم اشعار روستائی - که هنگام عروسی زنهای روستائی می خوانند - خدمت بزرگی به زبان و ادب کشمیری نمود که شایستة تقدیر فراوان است. گرچه عموم مورّخین بنا بر کوته نظری و تعصبِ مذهبی خدمات بی شمار ایشان را بطور شایسته ذکر نکرده اند.

بوده اند.((1)) از حوادث و جریانات آن روزگار نیز این مطلب به اثبات می رسد.

جامعه آن روز شیعه از اتحاد و یکپارچگی خوبی با پیروی از رهبران خود برخوردار بوده است. این اتحاد و همدلی باعث شده بود که توانستند حملات متعدد و پی درپی مغول را خنثی کنند و نیز شورش های زیادی که توسط رقیبانِ سیاسی رهبرانِ آنان صورت می گرفت را سرکوب کنند.

مرکز اصلی شیعیان زدی بل، محل وقوع مرقد میر شمس الدین عراقی بوده است، اما حسن آباد نیز بخاطر زندگی بعضی از علمای برجسته شیعیان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

علماء نفوذ زیادی در دربار حاکمانِ شیعیان و بین عموم مردم داشتند و هر وقت بین شیعیان اختلافی بوجود می آمد، علماء بویژه بابا خلیل و شیخ حسن آن را بر طرف کرده بین آنان آشتی می دادند. میان رهبران سیاسی نیز هر دفعه اختلافی بوجود می آمد بابا خلیل و شیخ حسن بین آنان آشتی می دادند.((2)) حاکمانِ سیاسی نیز برای علماء بویژه علمای شیعیان احترام خاصی قائل بوده اند.

شیعیان در این دوره آزادانه فعالیت دینی، فرهنگی، علمی، آموزشی، سیاسی و اقتصادی انجام می دادند. و مذهب تشیّع نیز بیش از پیش گسترش و توسعه پیدا

ص: 178

می کرد. تا اینکه بعد از این دوره وقتی قاضی نور الله شوشتری قاضی القضاهًْ اکبر شاه (پادشاه هند) از طرف او از کشمیر دیدار کرد. در باره وضعیت اجتماعی شیعیان چنین می نویسد: ساکنان شهر بسیار باصفا و دوست داشتنی «شهاب الدین پور» و نیز ساکنان «با سو کو پرگنه» مرکب از 210 روستا شیعه هستند، شیعیان در دیگر روستا های مختلف نیز یافت می شوند.((1))

غیر از مذهب حنفی کسی اجازه فعالیت دینی و فرهنگی نداشت اما حاکمان شیعیان این حکم را لغو کردند و دستور دادند هر کسی در اختیار مذهب و آیین آزاد است. هر کس به هر دینی که بخواهد می تواند ملحق شود.((1))

علی چک گرچه یک پادشاه شیعه مذهب بود، علاوه بر انتخاب یک اهل تسنن به نخست وزیری((2)) روابط نزدیکی با سنی ها بر قرار کرد.

او برای روحانیون و مریدان آنها احترام زیادی قائل بود. او هر روز به ملاقات شیخ حمزه مخدوم((3)) می رفت.

او برای محققان مانند بابا داوُد و یعقوب که از بزرگان اهل تسنن بوده اند احترام قائل بود.

وی هنگام رسیدن به سلطنت در سال 978 هجری در مسجد جامع خود را به طور علنی به مردمش معرفی و اعلام کرد هرگز اجازه نخواهد داد ملاحظات مذهبی بر امور کشور تاثیر بگذارد. و مانند یک میهن پرست حکومت خواهد کرد.((4))

یکی دیگر از حاکمان شیعه بنام یوسف شاه نیز به تمام شخصیت های مذهبی اعم از شیعه و سنی احترام می گذاشت، او برای استفاده از مرقد های اولیاء و صحبت با

ص: 180

مشائخ و بزرگان نزد آنان حاضر می شد.((1))

یوسف شاه آنقدر به فقرا کمک می کرد که عشرت او به عُسرت او مبدل گردید. و کسانی که از سخاوت یوسف برای عموم فقراء اعم از شیعه و سنی و غیره خبر نداشتند وی را به فتور ذهنی و عقلی متهم می کردند.((2))

یوسف شاه هندوها را از پرداخت جزیه به کلی معاف ساخته بود.

شاهان چک چنان به بزرگان دیگر مذاهب، ادیان، فرقه ها و گروه ها اهمیت می دادند که یکی از آنان بنام حسین شاه روز های مخصوص ملاقات برای هر کدام آنان اختصاص داده بود.

و چنان به عدل و انصاف در اداره کشور اهمیت می دادند

که غازی شاه با آنکه پادشاه کشمیر بود اما بخاطر خطائی که پسرش به آن مرتکب شد او را در ملأ عام در عیدگاه اعدام کرد.((3))

بخاطر همین عدالت پروری و رعیت پروری، مورخّین پادشاهان شیعیان چک ها را با القابی همچون «خسرو عادل»، «بی بدل در عدل و انصاف» و «از کمالِ انصاف استفاده کرد» یاد می برند.

ص: 181

با آنکه حاکمان شیعه بودند اما امام جماعت مسجد جامع و نیز قاضی، اهل تسنن بوده اند. این بیان کننده احترام و پاسداری شیعیان بویژه حاکمان نسبت به دیگر مذاهب است.((1))

تشیّع در کشمیر کمک زیادی به میر شمس الدین عراقی نموده اند.

کاجی چک اولین نفر از دودمان چک ها است که در سال 924 هجری به مقام نخست وزیری رسید. میهن پرستی وی کشمیر را از سه حمله پیاپی مغول در سال های 934، 935، 938 نجات داد.

قبیله و طایفه دیگری نیز از چک ها در کشمیر بوده که رقیب اصلی سیاسی و دینی چک های شیعیان بودند. آنان در شهرستان کپواره زندگی می کردند و پیرو مذهب اهل تسنن بوده اند.

در این دوره پادشاهان چک ها وحدت و اتحاد بین مسلمین را حفظ کرده اند. لذا در این دوره، شیعیان و سنی ها با هم زندگی مسالمت آمیزی داشتند و هیچ حادثه و درگیری مذهبی در منابع ذکر نشده است. مسؤلیت های

کشور نیز بدون در نظر گرفتن عقائد فرد به شایستگان آن واگذار می شد. لذا در بعضی از این دوره مقام نخستین وزارت، امام جمعه و قاضی القضاهًْ و از اهل تسنن انتخاب شده بودند.

در این دوره علوم پیشرفت زیادی کرد. پادشاهان چک ها در هر محله، روستا و شهر مدرسه بنا کردند و در آنجا به پسران و دختران رایگان آموزش داده می شد و این سلسله در سراسر کشور وجود داشت. حسین چک در کشمیر یک دانشکده تأسیس کرده بود که در آن امکاناتی مانند خوابگاه برای دختران و کتابخانه مهم داشت. در تاریخ تشیّع کشمیر می توانیم

این دوره را یک دوره طلائی و استثنائی بنامیم. در این دوره کارهای زیادی برای توسعه و ترویج تشیّع در زمینه های مختلف فرهنگی،

ص: 184

علمی، آموزشی، سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی انجام گرفت و شیعیان در این دوره در اوج اقتدار بودند. اما بنابر عوامل داخلی و خارجی حکومت چک ها نتوانست بیش از 32 سال دوام بیاورد. و کشور در سال994 هجری به دست بیگانگان افتاد که تا الآن نیز زیر اشغال قرار دارد.

ص: 185

ص: 186

ص: 188

حاکمیت کشمیر برای اکبر به معنای به واقعیت نزدیک کردن رؤیای بابرو همایون بود. هدف سیاسی اکبر از اشغال کشمیر گذشته از توسعة امپراتوری خود، دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی بود. با پیروزی مغول، کشمیر هویت مستقل خود را از دست داد. و به صورت بسیاری دیگر از ایالت های این امپراتوری در آمد. موقعیت سرینگر نیز تاحد یک شهر ایالتی سقوط کرد.

مغول سرینگر را به یک اردوگاه و ساختمان های آن را به پادگان های

ارتش تبدیل کردند. آنها رنج و مصایب زیادی برای مردم بویژه شیعیان به بار آوردند و سرکوب به صورت حکم روز در آمد. سربازان مغول اموال با ارزش مردم را به چپاول بردند مبارزان آزادی، که اغلب شان شیعه امامیه بودند بی رحمانه شکنجه و روحیه جنگنده آنها نابود شد. با از دست رفتن استقلال نه فقط فرهنگ والای شیعیان بلکه فرهنگ کشمیر نیز بتدریج نزول کرد. در نبود حامی محلی همچون پادشاهان فرهنگ دوست چک ها سرینگر از عالمان، محققان، شاعران و نقاشان خالی شد و در نتیجه تضعیف شیعیان و کشمیر را موجب گردید. مغول ها نیز شاعران خود را به کار گرفتند تا با توصیف کشمیری ها به عنوان مردمی خودخواه یا شرور و ناسپاس آنها را خوار

ص: 189

و بد نام سازند. خلاصه کلام پی آمد از دست رفتن استقلال، از دست دادن احترام به خود بود.

سُنی های افراطی رو به افول گذاشت.

در این دوره شیعیان ده ها بار مورد تهاجم و تعرض اهل تسنن قرار گرفتند به گونه ای که بین شیعیان مشهور و معروف شده بود هر هفته یک روز مورد تهاجم واقع می شوند. اما در پنج مورد همه گیر بود، که شیعیان جاهای دیگر را نیز به خاک و خون کشیدند، که حتی به نوامیس آنان نیز رحم نکردند.

اما بعد از 166 سال حکومت مغول در هند و کشمیر رو به زوال گذاشت. تا اینکه بعضی از امرای کشمیر از احمد شاه ابدالی درخواست حملة به کشمیر و الحاق آن به افغانستان را کردند.

در پی آن احمد شاه ابدالی در سال 1752 میلادی 1269 هجری به کشمیر حمله کرد و آن را به افغانستان ملحق کرد. وضعیت شیعیان در این دوره از تمام جهات بدتر از دوره قبل بود در این دوره هر نوع فعالیت مذهبی، سیاسی، دینی و فرهنگی ممنوع اعلام شد. حتی عزاداری حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام نیز ممنوع اعلام گردید.

در این دوره که حدوداً 66 سال طول کشید شیعیان بیش از دورة مغول از طرف اهل تسنن مورد هجوم واقع شدند. افغان ها نه فقط شیعیان را مورد عتاب خود قرار دادند بلکه عموم مردم نیز از ظلم و ستم های آنان در امان نبودند که نسبت به آنان معروف شده بود: «سر بریدن پیش این سنگدلان گل چیدن است».

بعد از آن در سال 1819 م مطابق 1334 هجری کشمیر در تصرّف سینک ها در آمد. گرچه آنان نیز مثل افغان ها در ظلم و ستم بی بدیل بودند و ظلم هایی علیه

ص: 191

مسلمانان روا داشتند که قلم از بیان آنها شرم دارد اما چون خود آنان نیز در دوره های قبل مثل شیعیان مورد هجوم اهل تسنن واقع شده بودند از اینرو در این دوره شیعیان نسبت به دوره قبل کمی احساس راحتی کردند و کمتر مورد هجوم سنی ها واقع شدند. شیعیان چون در دوره های قبل همه چیز را از دست داده بودند هنوز نتوانسته بودند انسجام خود را پیدا کنند و دست به کار های

فرهنگی و دینی بزنند.

سپس کشمیر در سال 1846 م مطابق 1362 هجری در تصرف دوگره در آمد. آنان نیز تمام خونی که در رگِ کشمیری ها بود از طریق قرار دادن مالیات بر هرچیز، مکیدند. اما شیعیان در این دوره نیز کمی نفس راحت کشیدند؛ گرچه عموم مسلمانان از دادن مالیات مستثنی نبودند، اما همانند دوره های مغول و افغان مورد تعقیب نبودند. در این دوره صد ساله نیز تهاجم و تعرض اهل تسنن کنترل شد فقط یک مورد در سال 1872 م مطابق 1389 هجری بوجود آمد. بعضی از شیعیان نیز در این دوره به دربار راه یافته بودند. علاوه بر آن اولین بار شورشیان اهل تسنن مجازات شدند و بخاطر تخریب کاری آنان به شیعیان 300 هزار روپیه غرامت پرداخت شد.

ص: 192

وعده و وعید، تهدید و یا تعقیب و دستگیر کرده به قتل می رساندند. از آنجا که اکبر شاه یک پادشاه روشنفکر و آزادمنش بود و بیش از مذهب به کشور گشایی علاقه فراوان داشت لذا سرزمین کشمیر را بیش از مردم آن دوست می داشت. از اینرو احترام و ارزشی برای عموم مردم قائل نبود.((1)) و حتی دست درازی ارتش او به اهل تسنن نیز رسید.

مغول کشمیر را بهشت روی زمین خواندند. بعد از اینکه اکبر به کشمیر آمد درباره نخستین توصیف او از کشمیر ابوالفضل مورّخ درباره او چنین می نویسد:

«این کشور افسون کننده است و... باغی است با بهاری جاودانی، چشمه هایی شیرین و آبشارهایی که مانند موسیقی گوش را می نوازند و گل های

سحرآمیز بنفشه، گل سرخ و نرگس تمام دشت ها را پوشانده اند»((2)).

این درّه برای آنها پناهگاهی بود از گرمای طاقت فرسای هند و ییلاقی که می توانستند در آنجا سلامت خود را باز یابند، روح خود را تازه سازند و خود را سرگرم کنند.

بخاطر دست درازی مغول به عموم کشمیری ها بعضی از اشراف اهل تسنن نیز علیه

ص: 194

آنان دست به شورش ها زدند. و چون اینکار مانع سلطة آنان بر کشمیر می شد، بخاطر همین، مغول ها از کشمیری ها بیشتر عصبانی و خشمگین شدند. این مثل بین آنان خیلی معروف است که می گفتند «کشمیر جنت است اما مردماِن این جا دوزخی اند»((1)) و نیز برای تحقیر کشمیری ها می گفتند:

اگر قحط الرّجال افتد از آن سه مهر جوئی

اول کنبوه دویم افغان سویم بد ذات کشمیری

****

زکنبوه حیله می آید ز افغان کینه می آید

ز کشمیری نمی آید بجز اندوه و دلگیری((2))

شیعیان خسارت های زیاد مالی و جانی به رهبری یعقوب چک به آنان وارد ساختند. حتی وقتی یعقوب چک با درخواست اکبر و در باریانش با او صلح و آشتی کرد، شیعیان باز هم دست از مبارزه علیه مغول برنداشتند.

بخاطر عدم ایجاد امنیت و ثبات سیاسی حاکمان همواره از طرف شاه مغول عوض می شدند. شیعیان و بعضی از اشراف اهل تسنن مانع اجرای برنامه های حاکمان می شدند و شیعیان مبارزه علیه متجاوزان را 26 سال ادامه دادند.

اما بعد از مُبارزة 26 ساله «اعتقاد خان» از طرفِ پادشاه مغول منصوب شد او چنان بر شیعیان سخت گرفت و آنان را مورد آزار و اذیت و ظلم و ستم قرار داد که

ص: 195

صفوف شیعیان از هم پاشیده شد و دیگر نتواستند دوباره منسجم شوند.

طبق نقل اعظم ددّمری محقق و مورّخ قرن دوازده که خود سنی است، «اعتقاد خان» شیعیان را چنان برای کشتن می گزینش کرد چنانکه از خوشة برنج دانه را در می آورند.((1))

وی در ادامه می نویسد:

«اعتقاد خان چنان بر چک ها سخت گرفت که آنها امید دوباره بدست آوردن قدرت را از دست دادند».((2))

چک ها، کسانی که فقط چند سال پیش پادشاه این مملکت بودند مجبور شدند در این دوره حتی فامیلی خودشان را تغیر دهند و نیز لباس، شکل و شباهت و شغل را هم عوض کردند. تا شناخته نشوند.

کسانی هم که در این دوره جان سالم بدر بردند در جاهای دور و دراز و در جاهای گمنامی زندگی کردند.((3)) به این ترتیب مبارزان و مجاهدان کشمیر از بین رفتند و دیگر قیام و جنبشی برای آزادی کشور صورت نگرفت.

دوره مغول در کشمیر 167 طول کشید تا اینکه در سال 1753 م یکی از اشراف کشمیر بنام «میر مقیم» کنت با دوست نزدیکش «ظهیر الدین» بخاطر ضعیف شدن

ص: 196

امپراتوری مغول که بعد از اورنگ زیب شاه هند شروع شده بود، نزد احمد شاه ابدالی حاکم افغانستان رفت و از او در خواست الحاق کشمیر به افغانستان را کرد. ارتش افغان در سال 1753 به کشمیر حمله کرد و آن را به تصرّف خود در آورد.((1)) و حکومت مغول در کشمیر را پایان داد.

میرزا حیدر تمام آن افراد را که در حکومت اکبر شاه تبعید شده بودند دو باره به کشمیر بر گرداند. و تمام بدعات و رسوماتی که سرمایه داران از آن از کشاوزان سوء استفاده می کردند لغو کرد. او با تمام کشمیری ها بطور مساوی رفتار می کرد و امتیازی برای کسی قائل نبود. درباره حکومتش معروف است:

آفرین بر دست و بازوی ملک حیدر که او

مُلک را جاروب کرد هیچ گرَدی بر نخواست((1))

اما او در برابر آن هیچ نوع مالیاتی به مردم اضافه نکرد.

او در حکومت خود تمامی مردم کشمیر را از خود راضی کرد و کارهای فرهنگی زیادی انجام داد، که پیرامون وضعیت فرهنگی در این دوره بحث خواهیم کرد.

کافران و شیعیان فرقی قائل نبودند و چه بسا شیعیان را بدتر از کافران می دانستند.

آنان از شاه و درباریان درباره کفّار و شیعیان چنین تقاضائی داشتند: «قانونِ منع گاو((1)) را لغو کنند وآن دوباره بر هندوها تحمیل گردد. کافران را چون سگ نجس شمرده در منصب های امنیتی قرار نگیرند. از بدعت گزاران (شیعیان) باید اجتناب کرد. زیرا آنان بدتر از کفّارند. احترام به آنان (شیعیان) به معنای نابودی اسلام است».((2))

در این دوره شیعیان را به بهانه ها و تهمت های مختلف به قتل می رساندند. و اگر هیچ بهانه ای بدست نمی آمد، تُهمتِ سبّ و تبرا به خلفا را به آنان نسبت می دادند و به قتل می رساندند.

ملک حسین چادوره «یکی از بزرگان و اشراف شیعیان که برای ادای احترام یکی از علمایِ اهل تسنن از جای خود بلند نشده بود» را نیز اورنگ زیب دستگیر کرد و به اتهام سبّ صحابه به قتل رساند.

وضعیتِ اجتماعی شیعیان را می توانیم از شعر زیر بهتر بشناسیم. شعری که

ص: 201

آنان پس از قتل ملک حسین چادوره گفتند:

شد از ظلم بیداد قوم یزید حسین((1)) ابن حیدر دوباره شهید((2))

در این دوره خفقان چنان بود که حافظ عبدالله، واعظ و خطیبِ اهل تسنن را به اتهام استفاده از الفاظ شیعیان در مسجد محکوم به اعدام کردند.((3))

در این دوره شیعه بودن یک جُرم غیر قابل بخشش بحساب می آمد. از منابع تاریخی بدست می آید برای محکوم نمودن طرف مقابل کافی بود به او نسبت شیعه و اتهام سبّ صحابه داده شود در این صورت حاکمان حتی فرصت دفاع از خود نیز به متهمان نمی دادند و آنان را اعدام می کردند.

در این دوره شیعیان و مناطق آنان بجز زمان کوتاهی - که حاکم نسبتاً عادلی بر سر کار می آمد - از تمام امکانات و حقوق انسانی محروم بودند. آنان حتی برای ضروریات اولیه نیز محتاج دیگران بوده اند.

خلاف دوره چک ها زندگی مسالمت آمیزی نداشتند. در این دوره شیعیان برای عدم تعرّض سنی ها حاضر شده بودند با هندوها ائتلاف و اتحاد در برابر تجاوزات اهل تسنن تشکیل بدهند. چون این دوره پر از درگیری و تفرقه و اختلاف است - شیعیان کشمیر به غیر از اهل تسنن با دیگر ادیان و مذاهب روابط خوبی داشتند. علت آن هم میتواند این باشد که در دوره های مغول و افغان به غیر از اهل تسنن همه مورد هدف وآزار و اذیت قرار می گرفتند. چنانکه قبلاً نیز اشاره شد در نظر علمای متعصّب درباری فرقی بین شیعیان و هندوها نبوده است و آنان به هر طور ممکن خواستار تحمیل نظر خود بر شاهان وقت می شدند - و شاه نیز برای حفظ موقعیت خود افکار آنان را در جامعه اجرا می کرد.

اما چون علمایِ اهل تسنن بجای مذاهب هندوها مذهب شیعیان را برای جامعة اهل تسنن تهدید به حساب می آوردند از راه های مختلف برای از بین بردن شیعه و مذهب شان استفاده می کردند. یکی از آن راه ها

تحریک عموم اهل تسنن برای قتل و غارت شیعیان بود. لِذا طبق نقل مورّخ حکیم صفدر همدانی بین شیعیان معروف بود بعد از هر شش روز یک حملة عمومی توسط اهل تسنن صورت می گرفت. ما از همه آنها صرف نظر می کنیم و فقط به چند مورد که حملات سراسری و عمومی بودند، به اختصار اشاره خواهیم کرد:

اولین حمله در سال 994 هجری هنگام ورود ارتش مغول به کشمیر با تحریک اهل تسنن توسط سید یوسف خان بیهقی، عالم شیرماگری، ظفر خان، شمس چک صورت گرفت.

ص: 203

فرمانده این حمله «شمس چک» بود. طبق نقل «تاریخ حسن» آنان آستان میر شمس الدین عراقی را سوزاندند و آن را مزبله قرار دادند و شیعه ها را بسیار رنجانیدند و ناموس و مال و جان آنها را بباد دادند.((1))

حملة دوم در سال 1045 هجری در حکومت ظفر خان صورت گرفت شیعه و سنی که برای توت خوری به مای سومه((2)) رفته بودند. بین آنها دعوایی رخ داد که منجر به قتل و غارت شیعیان گردید.((3))

تهاجم بعدی در سال 1096 هجری رخ داد. این دعوا در اول بین دو نفر شیعه و سنی بود، اما طبق نظر مورّخین اهل تسنن فردی شیعه بر صحابه کرام سبّ و آنان را دشنام داد لِذا عموم اهل تسنن علیه شیعیان شوریدند و حسن آباد منطقه شیعه نشین را آتش زدند و جمع زیادی از مردم کشمیر را نیز کشته و مجروح ساختند.((4))

تجاوز بعدی که بسیار وحشتناک بود و تلفات سنگینی داشت، مورخ حسن راجع به فجائج و تلفات آن می نویسد:

ص: 204

«العظمه لله! این چنین حادثه تباه و واقعة جانکاه بر مردمان شیعه گاهی به عمل نیامده بود. که در عرصة یک پهر روز (ربع روز) تمامی خانمان و مال ومتاع وننگ و ناموس آنها تباه گشت».((1))

این تجاوز در سال 1132 هجری رخ داد. علت این در گیری کشته شدنِ یکی از علمای با نفوذ اهل تسنن بنام محتوی خان در خانه یکی از شیعیان است. محتوی خان قبل از کشته شدن شورش های متعددی در کشمیر علیه هندوها به راه انداخته بود اما زمانی که حاکم کشمیر بخاطر ناامنی عزل شد و حاکم بعدی از طرف مغول بنام مومن خان برای کشمیر معرفی شد، محتوی خان برای توجیه و توضیح اقدامات خود نزد میر شاهوار خان که شیعه مذهب بود و در دولت نیز مسؤلیت کلیدی داشت به خانه او رفت تا او را نزد مومن خان از محاکمه نجات دهد اما در همان زمان چندنفر دیگر از کارمندان دولت اهل تسنن نیز در خانه وی حضور داشتند. آنها وقتی محتوی خان را دیدند برای از بین بردن شورش ها و نا امنی ها به او حمله کردند و او را کشتند. اما چون در خانة فردی شیعه کشته شد تهمت کشتن او را به شیعیان زدند.

مورخ حسن می نویسد: «الحال بکنگاش قتل محتوی خان متهم گشته، هجومیان بر سر آنها تاخته، بهرجا نهب و غارت ساخته، خانمان آنها در مهلکه آتش انداخته از صغیر و کبیر زن و مرد جمعی کثیری بعدم رسانیدند. و با افعال ناشایسته پردة

ص: 205

ننگ و ناموس آنها دریده، نامه های خود سیاه کردند و در محله جدی بل طفلان و نسوان بخوف جان در میان آستان میر شمس الدین عراقی پناه گزین شده (دروازه بستند) اهل فساد از باز پرس یوم التناء نه ترسیده خانقاه مزکور را خاکستر نمودند».((1))

حملة بعدی در سال 1154 هجری صورت گرفت. در آن سال یکی از شیعیان علیه حاکم کشمیر بنام ابو البرکات خان دست به شورش زد. ابوالبرکات او را شکست داد و او به طرف «کامراج»((2)) فرار کرد. حاکم بجای تعقیب او دستور داد تا شیعیان را غارت کنند، آنان نیز طبق نقل تاریخ حسن:

«خانه های آنها (شیعیان) را از هر محله در داده، مال و دولت بغارت برده، در ننگ و ناموس آنها دقیقه ای فرو نگذاشتند و چند محله را در یک پهر روز (ربع روز) بباد دادند».((3))

ص: 206

مذهبی و فرهنگی است. یعنی اگر شیعیان وقت هم می گذاشتند،

هزینه هم می داشتند

باز هم کارهای فرهنگی سخت بود. چون آنان هر چه انجام می دادند و کار فرهنگی می کردند اهل تسنن آن را تحمل نمی کردند - شاهد آن ویران کردن مسجد در کنار آستان سید محمد مدنی است.

4- انحطاط فرهنگی این است که هرچه حاکمان شیعه در دوره مغول و افغان کار فرهنگی می کردند، حاکمان بعد عمداً آن را خراب می کردند. چون یک شیعه آن را بنا کرده است. همانطور که امیر خان جوان شیر یک باغ به اسم امیر باغ ساخته بود و در ماه محرم در آن خیمه نصب کرده عزاداری حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام می کردند این باغ خیلی وسیع و باصفا بود. اما کریم خان بنا بر تعصّب وقتی بعد از امیر خان جوان شیر به حکومت رسید آن باغ و کاخش را ویران و خراب کرد.

5- انحطاطِ فرهنگی نبودنِ علم و دانش و درس و تدریس است ما در این دوره حتی یک مرکز علمی هم بین شیعیان در کشمیر نمی بینیم. و هر کس می خواست

درس بخواند می بایست

به ایران و عراق برود که در آن زمان با نبودنِ وسائل سخت بود. و در کشمیر ایجاد مراکز علمی بخاطر نبودن امنیت سخت و دشوار بود و اگر هم می ساختند بعید نبود اهل تسنن آن را تحمّل نکرده با خاک یکسان کنند.

ص: 208

آن برای نوشیدن و مصارف دیگر مهیا شد.

در راستای نشر فرهنگ شیعیان وی یک کتاب تاریخ بنام تاریخ ملک حیدر نوشت.((1)) این کتاب در عصر حاضر یکی از منابع مهم به حساب می آید. چون در اکثر حوادث آن زمان حضور مستقیم داشته است.

علاوه بر آن وی آستان میر شمس الدین عراقی که توسط ظفر چک سوزانده شده بود را نیز باز سازی کرد.((2)) علی مردان نیز در دوره خود برای رفاه عمومی کشمیر کارهای رفاهی و فرهنگی ذیل را انجام داد:

وی باغ هایی زیبا و بسیار قشنگ درست کرد که از عجائب روز به حساب می آمد.((1)) اسم آن را نیز علی آباد گذاشت و آنرا برای حرم امام علی بن موسی رضا علیه السلام وقف کرده بود.((2)) گرچه این باغ دیگر وجود ندارد. اما اسم آنجا هنوز هم به همین اسم معنون است.

ابراهیم خان پسر علی مردان خان خودش یک عالم و فاضل بود. او صحبت علماء را خیلی دوست داشت. علماء را از داخل و خارج به دربار خود فرامی خواند.

او با مشارکت و همراهی علمای این منطقه کتابی در پنج جلد مرتب کرد در این کتابی که «البیاض الابراهیمی» یا پنج بیاض ابراهیمی نام داشت جوابِ تمام اعتراض ها و شبهاتی که علماء اهل تسنن علیه شیعیان کرده بودند با منابع خود اهل تسنن پاسخ داده شده بود.((3))

پیدا کرد مخصوصاً ملکة یوسف بنام حبه خاتون روح تازه ای به شعر و زبان کشمیری داد.

اما در دوره مغول شعر و ادب کشمیر رو به زوال گذاشت. بخاطر فارسی زبان بودن حکمرانان، ادب فارسی جای زبان کشمیری را گرفت. آنان تمایلی به زبان محلی نداشتند و می توان گفت شاعری و ادب کشمیری در دوره آنان دفن گردید.

اینک با بعضی از شاعران این دوره آشنا می شویم.((1))

است و نیز در جاهای دور دیگر نصب کرده است. و تا بحال همچون او شاعری (در کشمیر) پیدا نشده است.

بقول وی ملا مظهری اسب دانشوری و مفاخرت را در میدان مسابقه سوق داده از تمام شرکت کنندگان مسابقه سبقت گرفت.

ملا مظهری در جوانی و در ایام شباب قصد زیارات عتبات عالیات ایران و عراق کرد((1)). برای همین مقصد وقتی کشمیر را به مقصد ایران ترک کرد و هنگامی که به هرات (یکی از شهرهای افغانستان فعلی که در آن زمان جز خراسان ایران بوده است) رسید، در هرات و خراسان آن زمان، خواجه حسین ثنائی، میرزا قلی میلی، ولی دشت بیاضی، محمد میرک صالحی، میر مغیث محوی و عبد العلی نجاتی بر کرسی شعر و ادب حکومت می کردند.

ولی هنگامی که با وجود کمی سن از قصیده سرودة خود ابیات زیر را خواند:

چه حالت است نه دانم جمال سلمی را که بی-ش دیدنش افزون کند تمنی را

بنسبت دی-دة مجنون ز خویش و بیگانه چه آشن-ا نگ-هی ب-ود چشم لیل-ی را

در خراسان مشهور و معروف گردید. و علاوه بر خراسان در اطراف و اکناف و دیگر شهرها نیز شاعری و نکته پردازی او معروف گردید.

بخاطر این شهرت و مقبولیت گرچه شعرای خراسان به رشک آمدند، ولی آنان او را معتبر شمرده مصاحبت وی را اختیار نمودند. بخاطر تبلور و مهارت کامل در

ص: 213

شاعری اعیان و اکابر خراسان نیز به وی احترام گذاشتند.((1))

ملا مظهری در جاهای دیگر نیز صلاحیت و شایستگی خود را به اثبات رسانیده است. به ویژه هنگامی که او در آخر به دارالسلطنت قزوین که در آن زمان مقر و مسکن پادشاهان صفوی بوده است رسید، در آنجا مولانا ضمیر اصفهانی، مولانا محتشم کاشانی، مولانا وحشی یزدی، میرزا حسابی نطنزی، قاضی نور الدین اصفهانی، امیر صبری روز بهان، مولانا حزنی اصفهانی و دیگر شخصیات فصیح و بلیغ که سکه فصاحت و بلاغت را به نام خود اختصاص کرده بودند حضور داشتند. آنها کسانی بودند که مکتب سعدی و خسرو را در اسلوب غزل اختیار کرده بودند و در طرز قصیده گوئی انوری و خاقانی را نیز طفل دبستان می پنداشتند ولی آنان حضور ملامظهری را گرامی داشتند و به او عزت و تکریم خاصی نمودند. و از اشعار و کلام او مستفید شدند و نتوانستند منظومات وی را رد کنند.((2))

ملا مظهری در آنجا مهارت و استعداد کلام خود را به نحوی شایسته نشان داد و این باعث شد که مورد توجه خاص آنها واقع شود. و این حقیقت است که در گذشته این خیلی کم اتفاق افتاده است که از کشمیر و یا از هند شاعری به ایران بیاید و استعداد شعری خود را پیش شعرا و ادبای ایرانی اظهار کرده بقبولاند بلکه همواره

ص: 214

همین می شده است که از ایران شعرا به هند و کشمیر می آمدند و مورد توجه خاص مردم و پادشاهان کشمیر واقع می شدند ولی این لطف الهی فقط شامل ملا مظهری شد که عظمت و استعداد خدادادی را به آنها بقبولاند.((1)) چنانچه او به وسیله این شعرا به محافل و مجالس بزرگان نیز راه پیدا کرد.

ملامظهری بعد از زیارت و سیر و تفریح در ایران به هند برگشت و در آنجا مورد لطف و عنایات اکبر شاه واقع شد. او از اکبر برای زندگی آرام و گوشه نشینی در کشمیر استدعا و درخواست کرد. اکبر نیز با وی موافقت نمود. لذا ملامظهری باقی عمر خود را در کشمیر در سخن و نکته گذاری بسر کرد.

خلاصه اینکه مظهری یکی از شعرای بزرگ در کشمیر، هند و ایران بوده است. دیوان او مشتمل بر شش هزار بیت است. لذا در این شکی نیست که در دنیای ادب فارسی سهم ملا مظهری از طرف کشمیر بسان ستاره ای درخشان است که تابناکی و دوام آن تا ابد خواهد ماند.

او در سال 1018 هجری قمری فوت شد و در قبرستان معروف کشمیر بنام «مله کها» دفن گردید.

ص: 215

کلام زیر از آن اوست:

فدای

آئینه گ-ردم که دلس-تان مرا

درون

خانه به گلگشت گلستان مرا((1))

****

مظهر!

به جهان چو بی نصیبان می باش

و

زگل بن-وای عندلیب-ان می باش

ب--ا

دی-دنی از خ-وبی ع-الم می س--از

مهمان

نظاره چو غریبان می باش

****

اقبال

حسن کار ترا پیش می برد

ورنه

صلاح کار نه دانستهای که چیست

****

سیری

چنان که ابر نیاورد برو گذشت

عزمی

چنانکه باد نیاورد بدو رسید((2))

****

لطفی

نه کرده دهر زدیوانه پر شده است

حرفی

نه گفته شهر زافسانه پرشده است

یک

قطره از قرابة ساقی فروچکید

چندین

هزار ساغر و پیمانه پر شده است

****

غم

ترک و خوشی خویش گفتست امروز

در

خون خلاف طبع جفتست امروز

شادی

ز دلم چو گل شگفتست امروز

یک لحظه کسی نه چیده مفتست امروز((3))

از

شادی آن جامه که دی پوشیدم

چون

چرخ بِگِرد خویش می گردیدم

پا

مال بزرگیم فلک می شد و من

در

جامة آسمان نمی گنجیدم

ص: 216

****

در

عشق به آه و ناله می باید زیست

دل

کرده به غم حواله می باید زیست

آماده

کفن فکنده در گردن جان

کم

مهلت تر ز لاله می باید زیست

****

گلعذاران

که لب از شکّرشان نتوان بست

هیچ

طرفی ز بهار و برشان نتوان بست

چه

گشاید دل ازین مردم بیگانه منش

کاشنائی

به دل کافرشان نتوان بست

جام

جمشید و دل مظهری آسان شکن

که دگر باره به یکدیگرشان نتوان بست((1))

****

و این غزل:

گو

خلوتی که عزلت عنقا برآورم

تا

بام آسمان در دنیا برآورم

چون کودکی که خوی وی از شیر وا کنند

من

دیده را ز ذوق تماشا برآورم

چون

نا رسیده میوه که بارش برافکند

از

دل به عنف بیخ تمنّا بر آورم

خون شد دل و خوشم که به هر جزو در رود

تا

کار عشقت از همه اجزا برآورم

هر

صبح آتشی شوم و در خود اوفتم

چون

گل به خار سوزی غوغا برآورم((2))

****

ص: 217

معزول گردید اوجی بعد از رفتن مرزا جعفر باز هم در کشمیر ماند.

اوجی علاقه ای به سیر و تفریح نداشت و در زندگی خود خیلی کم به سفر رفته است. سفرهای وی صرفاً در اطراف و مناطق کشمیر محدود می شود. و فقط یک بار تا لاهور رفته است و از همانجا دوباره به کشمیر بازگشت.

مؤلف میخانه ملا عبد النبی فخر الزمان قزوینی می نویسد: که وی روزی در خدمت مولانا محمد صوفی در اجمیر هند بوده است و اتفاقاً یک کشمیری نیز در آنجا حضور داشته است و بیان می کند که ما با هم گفتگو می کردیم که در بین حرف ها صحبت از شعر و شاعری اوجی به میان آمد که در همین اثنا آن کشمیری از ساقی نامه اوجی این شعر را خواند:

مرا دامن خویش زنجیر شد مرا دست در آستین پیر شد.

****

مولانا محمد صوفی با شنیدن این شعر خیلی متحیر شد و گفت اگر من قبل از ساقی نامه خود این شعر را شنیده بودم هرگز تصمیم به گفتن مثنوی نمی گرفتم.((1))

این ساقی نامه را اوجی در دوران ملازمت مرزا آصف خان تمام کرده بود در تاریخ حسن و واقعات کشمیر نقل شده است که اوجی صاحب یک دیوان بوده است. اوجی در سال 1032 هجری قمری از دنیا رفته است.

اشعار ذیل از کلام اوجی هستند:

ص: 219

اوجی

از بیگانه بی تقریب می رنجیم ما

دیده

و دانسته ما را آشنا تاراج کرد

اوجی!

چراغ عمر به افسانه سوختیم

کاری

نه کردیم و دمیدن گرفت صبح

هر

سر که تشنه در خم فتراک او بود

دانم

یقین که روز جزا سُرخ رو بود

****

از

بس خیال زلف تو در سینه جا گرفت

آهی

که سرزند دلم مشک بو گرفت((1))

****

نشسته عکس جمالت چنان به خانه چشم

که کسب نور کند مهر ز آشیانة چشم

چو دیده باز کنم بر رخ تو از حیرت

کند نگاه فراموش راه خانه چشم

بیا که بی تو همی تا به گردن

اندر خون

نشسته مرغ نگاهم در آشیانه چشم

بجای سبزه شرر می دمد ز خاک اوجی

بهر کجا که بر افشانده ایم دانه چشم

****

چند شعر از ساقی نامه «مثنوی»

لب

از هم بجز ناله نه نهاده ایم

بماتم

مگر تو امان زاده ایم

****

مرا

شیشه بر دوش و باران سنگ

نه

یارای رفتن نه پای درنگ

****

مرا

دامن خویش زنجیر شد

ج

مرا

دست در آستین پیر شد

****

اگر

فی المثل حسن صد نو بهار

بروید

ز روی زمین سبزه زار

ص: 220

****

نه

جنبد ز پهلویش از سال و ماه

به

گهوارة چشم طفل نگاه

****

چنان

در غمش دیده خونبار شد

که

شب جای خوابم جگر زار شد

****

بیار

ساقی آن راوق تاک را

ضیا

بخش خورشید ادراک را

****

بده

تا بدانم که آن نوش لب

چرا

می گریزد زمن بی سبب

****

نسیم

سحر خاطر انگیز شد

ز

سیمای گل آتشم تیز شد

****

بیک نغمه پردازی ارغنون

دلم از ره گوش آید برون

نمیبینم اوجی ز آفاق جای

سفر بایدم کرد ازین تنگنای((1))

ص: 221

یک غزل نوشته بود و آنرا پیش یک ملا و مکتب دار می خواند و هنگامی که به این شعر رسید:

ساقی

به صبوحی قدحی پیشتر از صبح

برخیز

که تا صبح شدن تاب نداریم

****

پسر بچه ای که این اشعار را گوش می داد گفت بجای قدحی اگر «نفسی» نوشته شود به صبح مناسب نزدیکی و کاملی دارد. حاجی قدسی با آن عظمت و مقام حرف آن پسر بچه را قبول کرد و از فراست وجودت طبع او حیران گشت.((1))

حاجی جان محمد قدسی با فطانت، شایستگی، تیز بینی، فصیح بیانی و استعداد شاعری ظفر نامه شاهجهان را منظوم کرده است.

قدسی در ایران فرزندی بنام محمد باقر داشته است که در کمال جوانی فوت کرد لذا قدسی بخاطر این غم و اندوه از بازگشت مجدد به ایران صرف نظر کرد و تصمیم بر ماندن گرفت. او در اواخر عمر به کشمیر آمد و در همین جا مستقر شد و زندگی خود را با شعر و شاعری بسر کرد.

سپس در همانجا در سال 1056 هجری قمری از دنیا رفت و در سرینگر به مقام در گجن در قبرستان شعرای کشمیر دفن گردید.((2))

ص: 223

اشعار زیر از اوست:

زود به کردم من بی صبر داغ

خویش را

اول شب می کشد مفلس چراغ

خویش را

جوانی رفت و داغی ماند بر دل

یادگاری از وی

چون آن سرخی که بر ناخن پس

از رنگ حنا بندد

اگر دستم رسد روزی به جیب

زاهد خود بین

چون شمع آرم بیرون یکدسته

زنّار از گریبانش

به این قدر که با بالین می نهی

قدمی

مترس که هیچ کست مهربان

نخواهد گفت

****

عیش

این باغ به اندازه یک تنگ دل است

کاش

گل غنچه شود تا دل ما بگشاید((1))

****

باز

نشسته تا مژه در دل نگاه کیست

روزم

سیاه کردة چشم سیاه کیست

****

جان

دادن و سخن نه شنیدن گناه من

دل

بردن نگاه نه کردن گناه کیست

****

در

چنین فصلی که بلبل مست و گلشن پر گل است

گر

همه پیمانه عمر است خالی خوب نیست

****

کجا

تاب آورد پیش سرشک دیده فرسایم

دواند

ریشه گر چون شمع مژگان تا کف پایم

ص: 224

چون

غنچه گل صد برگ، آسمان دو رنگ

به

صد برهنه دهد یک قبا و آن هم تنگ

****

دنیا

معشوق عاشق دین نشود

شیدای

آن شیفته این نه شود((1))

بار

دل عارف نه شود جلوة دهر

آئینه

ز عکس کوه سنگین نه شود

****

هر

کس که سخن ز قدر و مقدار کند

کی

حاجت خود تواند اظهار کند

****

خواهی

هنرت عنان شود پستی جو

خورشید

فرود آید و بس کار کند

****

نگهت

عشوه گر و عربده ساز است هنوز

چشم

مخمور تو سر فتنة ناز است هنوز

تازه

شد دوستی ما به خط تازة تو

ناز

کن ناز، که آغاز نیاز است هنوز

خاک

شد پیکر محمود ز تاثیر وفا

دل

او در شکنِ زلفِ ایاز است هنوز

راه

نزدیک حرم سعی مرا باطل کرد

لیک

شادم که ره عشق دراز است هنوز

ص: 225

گرچه

نه بود سر موئی ز حقیقت خالی

دل

قدسی ز پی عشق مجاز است هنوز((1))

****

حاجی محمد جان قدسی درباره زیبائی کشمیر و نیز راجع به راه های دشوار و صعب العبور آن یک مثنوی خیلی زیبا گفته است که عنوان این مثنوی «مشکلات راه های کشمیر و پیر پنچال» بوده است.

بعضی از اشعار وی از قرار زیر است:

بود قطع ره کشمیر مشکل

به حق نتوان رسید از راه باطل

مگر زین راه باریکت خبر نیست

که گویی کوه را موی کمر نیست

ز بیم این ره باریک خونخوار

خلد موی کمر در دیدة خار

گروهی دست از جان برفشانه

در ین راه چون گره برتار مانده

ره فقر از ره کشمیر پیداست

که گام اول او ترک دنیاست

از ین ره چون توان آسان گذشتن

که گام اول است از جان گذشتن

مسافر کی تواند زین بلا جست

مگر لغزیدن پا گیردش دست

رهی همچون دم شمشیر باریک

جهان در چشم ره پیماش تاریک

ص: 226

رهی پیچیده تر از موی زنگی

به تندی چون دم تیغ فرنگی

ز بس در رفتنش تدبیر کرده

ج

فلک را فکر این ره پیر کرده

از ین پیمان های زندگی آه

که پر می گردد از پیمودن راه ((1))

از آثار ملا طغرا «ساقی نامه» می باشد که مشتمل بر 50 هزار بیت است. علاوه بر آن دارای غزلیات، قصائد، فردیات، مثنویات مختصر و رسائل متعددی بوده است. در تذکره شعرای کشمیر تعداد رسائل او 29 عدد گفته شده است.((1))

او در آخر عمر به دعوت میرزا ابو القاسم دیوان، مشهور به «قاضی زاد» به کشمیر آمد و در محله رینه وادی نایدیار در یک مغازه مشغول به کار شد و در همانجا از دنیا رفت. و در سرینگر به مقام در گجن در مزار شعرای کشمیر دفن گردید.

اشعار

زیر از کلام طغرا می باشد:

خوش

آن ساعت که بزم آرا نشینی بر لب جوئی

خط

پشت لبت چشم قدح را گردد ابروئی

****

آبرو

می رود از دست به آمد شد غیر

چون

حباب از همه جانب ره کاشانه ببند

****

کشمیر

بود فصل خزان عالم نور

بر طالب فیض دیدنش هست ضرور

گوئی

که در ین باغ چمن ساز قضا

آورده

نهال شعله از خرمن طور

ص: 228

کنم

تحریر وصف ناشپاتی((1))

نماید

صفحة کاغذ نباتی

و این جلمه نثر نیز از آن اوست:

«درخت آبی از زبی آبی روی بهی نه دیده»((2))

و نیز مهارت شاعرانه وی است که سلیم آن را با زحمت زیاد گفته بود.

سلیم به جهت رفاقت با چند تن از امراء به کشمیر آمد و در همین جا از دنیا رفت و در سرینگر بمقام در گچن در مزار شعرای کشمیر دفن گردید.

اشعار زیر از کلام اوست:

چشم

تو ز بیماری خود بر سرناز است

مژگان

تو همچون شب بیمار دراز است

****

گدای

کوی خراباتم و غمم این است

که

باده آتش سوزان و کاسه بین چوبین است

****

دل چو شد گرم ز می، جلوة معشوق کند

ماهی موم به آتش چو رسد آب شود

****

توان از دانه های سبحه دانست

که دلها را به دلها هست راهی

****

در تلاش سوختند چون کاغذ آتش

داغ های سینه ام با هم به جنگ افتاده است

****

بسته

کمر کنیم از قبضه کمان او

در

کشتن من تیغش افتاد بیکس

****

بیماری

چشمش را تعویذ چو بنویسند

از

پرده چشم آرند خوبان ورق آهو

****

ص: 230

به

عیش آباد هندوستان غم پیری نمی دهد

که

مو نه تو انداز شرم کمرها شد سفید آنجا

****

کمتر

نیم از قیصر و فغفور که من

در

هند سیاه بختی خود شاه سلیمم((1))

****

خردمندانه و اراده او مستحکم و استوار بود. اشعارش پخته و دل نشین و تسلی بخش بوده است. عبارت هایش صاف، معانی دار و جذاب بود.

کلیم آخر الامر در سال 1061 هجری قمری دار دنیا را وداع گفت و در سرینگر در مزار شعرا دفن گردید.

اشعار زیر از کلام کلیم است:

تا شد مژه بی اشک فتاد از نظر من

اکنون چه کنم رشته که وقتی گهری داشت

****

دوست به هیچم فروخت، با همه یاری

یار فروشی در ین زمانه همین است

****

میان غمگساران سوزم از غم

چو آن کشتی که در دریا بسوزد

****

که

دل بر جا تواند داشت پیش چشم شهلایش

فتد

ز آئینه بیرون عکس را مژگان گیرایش

ص: 232

****

مفلسان

را کس نمی خواهد زمینا کن قیاس

تا

تهی شد دیگرش کس دست در گردن نه کرد

****

وضعی بهم رسان که بسازی به عالمی

یا همتی که از سر عالم توان گذشت

بد نامی حیات دو روزی نه بود بیش

گوید ترا کلیم که آن هم چه سان گذشت

یک روز صرف بستن شد به این و آن

روز دگر به کندن دل از جهان گذشت ((1))

****

او علاوه بر دیوان، کتابی به اسم گنج الهی را نیز تألیف کرده بود. کتابی که در آن به شرح احوال شاعران پرداخته بود. او در آن کتاب شرح احوال چهار صد شاعر که در قرن نهم و دهم هجری زندگی می کردند را گردآوری کرده بود.((1))

تذکره نگاران در توصیف اشعارش می گویند که طرز کلام میر الهی خیلی تازه و جزو الفاظ بیرون از خیالات است؛ در قصیده گویی نیکو و در غزل گویی معانی برجسته بکار می برد، در اشعار و تازه گویی به کمال و اوج رسید.

مضامین را خوب انتخاب می کرد و در قدرت زبان و در ایجاد اندیشه های جدید استاد مسلم الثبوت بود.

در سال 1063 هجری قمری از دنیا رفت. می گویند ملا شاه بدخشانی روزی شعر زیر را گفته بود که مریدانش آن را با آب طلا نوشته خیلی آن را تشهیر کرده بودند:

پادشاه

را گذار و دوست آگاهی گزین

چون

به آگاهی رسیدی هر چه می خواهی گزین

****

وقتی

این شعر از نظر میر الهی گذشت او شعر زیر را فی البداهه زیر شعر ملاشاه بدخشانی نوشت:

من نمی گویم گدائی یا شهنشاهی را گزین

خویش را مگزین و دیگر هر چه می خواهی گزین((2))

ص: 234

****

که این شعر باعث رشک و غیرت ملا شاه بدخشانی واقع شد.

اشعار زیر نیز از کلام میر الهی است:

یا الهی! ز الهی تو چه پرسی در حشر

آنچه او کرد تو دیدی و چه گفتن دارد

****

چشمت از هر گردشی با یار عهدی تازه بست

خط مشکینت کتاب حسن را شیرازه بست

نشّهای از تندی او دارم که چاک سینه ام

چون خمار آلوده نه تواند لب ز خمیازه بست

****

شب

هجران ز بس لبریز کلفت گشته ام ریزد

چو

گرد از دامن مژگان نگاه حیرت آلودم

چنان

آب، متاعِ زندگی را می دهم از کف

که

گویا کاروان عمر می آید ز پس ما را

ص: 235

از عاشقان ربوده

صبر و قرار هر دو

از خواب ناز

برخاست از عشوه جام می خواست

چشمان دل فریبش

مست خمار هر دو

زلفین تابدارش

بر گلشن عذارش

خوش حلقه حلقه

کرده مانند مار هر دو

آیا بود که روزی

این آرزو بر آید

خسبند مست با هم

مشتاق و یار هر دو((1))

****

عشق

تو چو می سرشت ما را

رو

کرد سوی کنشت ما را

نی

میوه درد نه ما یه داریم

دهقان

به چه کار کشت ما را

****

گلدستة

مطلبی نه بستیم

بی

فائده چرخ رشت ما را

زاهد

باشیم بی تو باشد

گر

آرزوی بهشت ما را

گر

بد گفتی نگو نه گفتی

خوبان

گفتند زشت ما را

****

پا

مال جفا شدیم و این بود

در

عشق تو سر نوشت ما را

یا

رب که بهشت منزلش باد

هر

کس به نعمت بهشت ما را

ص: 237

یا

رب که بهشت منزلش باد

هر

کس به نعمت بهشت ما را

****

بر

آتش سنگ طفل سنگی

آشوب

جنون برشت ما را

دیوان

محبتیم و مجنون

از

خون جگر نوشت ما را

هست

از خم باده پشت بر کوه

مشتاق

بسان خشت ما را((1))

می شد.((1))

جویا در سال 1118 هجری قمری از دنیا رفت و در همان جا به خاک سپرده شد.

جویا یک شاعر خوش فکر بود. قصیده و غزلها و نیز مثنویات کوچک او خیلی معروف بودند. در بین شعرای متاخرین شاعری مثل او کم پیدا شده است. دیوان او حدوداً مشتمل بر هفت هزار بیت بوده است، ولی متأسفانه مورخان و تذکره نویسان شرح حالات زندگی او را به تفصیل ننوشتهاند.

اشعار زیر از نمونه کلام اوست:

عین

دریای وصال است به هر چشم زدن

چون

حباب آن که هوای تو بود در سر او

میتوان

یافتن از ناله قمری که مدام

آتشی

هست نهان در ته خاکستر او

دل

جویا نه خورد زین غزل آرایی آب

منقبت

سنج بود خامة مدحتگر او

شاه

مردان جهان آن که زبان قلمم

زین

دو مطلع شده پیوسته ثنا گستر او

به

دو عالم نه دهم ذره خاک در او

عالم

و هر که درو ، جمله به گرد سر او

ص: 239

هر

که شد تاج سرش خاک در قنبر او

بر

فلک ناز کشد بلکه به بالاتر او

بعد

قنبر ز غلامان علی نه توانست

کسی

نیاور دگری بود جز او همسر او ((1))

روزی

بر مرگ یک دوست از اهل سنت به شوخی چنین گفت:

بر

سرش گل باد گرز آهنین

بر

تنش نار جهنم نور باد((2))

****

برآ

از خویش و جا کن در بهشت آرمیدنها

من

و از غیر تو وحشت، تو و با غیر من الفت

من

و پیوستن با تو، تو و از من رمیدنها

من

و چون اشک جوشیدن تو و از چشم افکنده

من

و خاک رهت گشتن، تو و دامن کشیدنها

تو

و بوی بهاری از لبت گلزار نشنیدن

من

و نشنیدنی ها از کس و ناکس شنیدنها

****

تو

و چون آب در گهواره گل مست آسایش

من

و چون مدح سر گردان، به بحر دل طپیدنها

من

وچون شام در چاه سیاه روزی فرو رفتن

تو

و مانند صبح از مشرق طالع دمیدنها

من

و چون بوی گل برگرد رخسار تو گردیدن

تو

و مانند رنگ از چهرة گردیده دیدنها((1))

ص: 241

دل ربود از من و انداخت دگر از نظرم

چشم این چشم که از نرگس جادوی تو بود((1))

****

تا لب لعل تو گویا نه شود

دهن تنگ تو پیدا نه شود

نگشاید گره از پیشانی

قطره تا واصل دریا نه شود

گر دم نزع نه ببینم رویت

تلخی مرگ گوارا نه شود

مرده را زنده کند از نگهی

کار چشمت ز مسیحا نه شود

سعی بیهوده نه دارد حاصل

سیل ار نیست که دریا نه شود

چشم مست تو مرا داده شراب

چون دگر نشر دو بالا نه شود.((2))

شد چون او توانست اشعار خود را با نظر او اصلاح نماید و از رهنمودهای وی استفاده کند.

هنگامی که محمد فرخ میر پادشاه گردید ساطع مقام و رتبه خوبی در دربار وی پیدا کرد و نیز از ملازمان او واقع گردید. او کلام و اشعار خود را پیش پادشاه می برد و از او جوایز و هدایای نفیسی دریافت می کرد. ساطع تا زمان حیات پادشاه در همانجا بود ولی بعد از کشته شدن او به کشمیر بازگشت.

از عبارت تذکره نویسان چنین بدست می آید که ساطع یک شاعر روشن طبع و با فنون شعر آشنا بود. وی همواره بدنبال معانی تازه و جدید می گشت. او علاوه بر نظم در فن نثر نیز مهارت کامل داشت و به آن فن نیز مسلط بود. او مطالب خود را محکم و در عین حال رنگین می نوشت.

او به نظر تذکره نویسان در افق سخنوری یک ستاری درخشان بوده است.

نظم ساطع خوشحال کننده و نثرش دلکش بوده است.

مورخ معروف کشمیر اعظم ددّمری در شاعری و ادب شاگرد ساطع بوده است و کلام خود را پیش ساطع برای اصلاح و تصحیح می برد.

ص: 244

ساطع در 21 ماه رمضان سال 1143 ه- .ق از دنیا رفت.((1))

کلام زیر از آن اوست:

ترا

غرور به صورت مرا به معنی خویش

کمال

حسن ترا و مراست حسن کمال

****

به

بزم باده ادب بیش از ین نمی باشد

تو

در کنار من و من ز خود گرفته کنار

****

در

بر شاهدان معنی من

از

رقم جامة قلمکار است

****

در

چنین عهدی که اوضاع جهان نا دیدنی است

دیدة

تصویر اگر بازست جای حیرت است

****

مفتم

ز جام عشق مستی دادند

کین

نیستیم به نقد هستی دادند

سرمایه

هر آنچه بود دادم از دست

ارزان

نه متاع تنگدستی دادند

****

به

چندین رنگ گشتم از گنه چون خامة مانی

شدم

موئی جز این صورت نمی بندد پشیمانی

قفس

زندانی خود را مکن دیگر نگهبانی

که

رفت این ناتوان چون گل به تاراج پرافشانی

رعونت

بیشتر داری در آغوش دل تنگم

ص: 245

برنگ

غنچه می زیبد ترا این جامه چسبانی

زمن

آموز آداب محبت چون شُهرة عشقم

اگر

فرهاد کهساری و گر مجنون بیابانی((1))

****

اگر به وصف شمع رخساری رود پروانگی

خامه

در معنی شود صورت نگار آن نگار

سهل

مشمر موشدگافی زین ریاضت مانده است

شانه

یک مشت استخوان چون زاهد شب زنده دار

تازه

گرد جوهر غم باشد اهل درد را

در

بغل سی پارة دل مصحف خط غبار

دشمنت

را در فشار پنجه مژگان غم

باد

دل از خون تهی سرمایه چون افسرده مار((2))

ص: 246

بگوش

دل سخن پرداز گشتیم

فروغ

شعله پرواز گشتیم

که

از باد برودت خصم خونخوار

بود

خاموش شمع ناله زار

تراود

آتش خاموش ناله

زبان

داغ است همچون برگ لاله

ز

دست فتنه بیدار در خواب

نمی گردد

بگردِ دیده ها آب

****

عیان

گردیده در عهد ستمگر

بجای

گل فتد در دامن تر

چو

طفل اشک در عالم دویدم

بجز

مژگان سیه پوشی ندیدم

زبس

پیچیده بر با خصم بدخواه

چو

داغ لاله در خون شد آه آه

فغان

مانند دل در خون طبیده

بجای

ناله جان بر لب رسیده((1))

خاک سپرده شد.

مورخ و نویسنده واقعات کشمیر اعظم ددّمری درباره شاه فتح در کتاب خود چنین نوشته است:

«شاه فتح الله» سیّد و ایرانی بوده است و علامه و فاضل زمان خود بود. او در ادامه می نویسد: «هنگامی که اکبر شاه در سال 997 ه- .ق برای سیر و تفریح به جنت نظیر کشمیر آمد شاه فتح در همان ایام در تب محرقه (سوزان) مبتلا شد. چون خودش حکیم بود با خوردن حلیم معالجه خود کرد. هر چند حکیم علی شاگرد او که مهارت کامل در علوم حکمت و حذاقت داشت و نیز دیگر حکماء از خوردن حلیم منع کردند ولی او قبول نکرد. لذا با همان مریضی از دنیا رفت و در کوهی که بنام تخت سلیمان مشهور است در مزار شعرا دفن گردید.

و شاه فتح الله گوشه گیر و از کیفیت خالی نبود. شیعیان کشمیر قبر او را محل زیارت درست کردند».((1))

ص: 249

اگر به وصف شمع رخساری رود پروانه گی

خامه در معنی شود صورت نگار آن نگار

سختی جان پشت ما را چون کمانم کرده است

چرخ منت کش ز مشت استخوانم کرده است

رستمم در ملک معنی طبع نظمم شاهد است

دشمنان را عاجز از تیر بیانم کرده است

از حکایت چرخ سنگین دل نه بیند هیچکس

آنچه باز از مهربانی ها به جانم کرده است

****

کی دهد شرح دل و دیدة گریان کاغذ

کی شود بحر سیاهی و بیابان کاغذ

از سخن کام و دهان را چه حلاوت دادی

شده از طوطی نطقت شکرستان کاغذ

همچو طومار من از رشک به خود می پیچم

چون فرستم برت این غنچه خندان کاغذ

نامه از سوز دلم کاغذ آتش زده است

باشد از خون دل و دیدهام افشان کاغذ

قاصد آه به امید روان کن

شارق

که مگر آورد از نزد

عزیزان کاغذ((1))

ص: 251

توهین و عار می دانستند که منجر به وضعیت اقتصادی تأسف بار شیعیان شد.

علت دوّم بد بودن وضعیت شیعیان در این دوره و دوره های بعدی حملات و تجاوز های مذهبی اهل تسنن به شیعیان بوده است گرچه مورّخانِ اهل تسنن فقط 13 مورد آن را در کتابهایشان ذکر کرده اند ولی تجاوزهای زیادی توسط اهل تسنن صورت گرفت که در بعضی از آنها طبق نقل مورخین اهل تسنن تمام دارایی های شیعیان را به غارت و سرقت بردند.

مورّخ حسن در پایان یکی از تجاوزات چنین می گوید:

«العظمة لله! این چنین حادثه تباه و واقعة جانکاه بر مردمانِ شیعه گاهی به عمل نیامده بود،که در عرصة یک پهر روز تمام خانمان و مال و متاع و ننگ و ناموسِ آنها تباه گشت»((1))

علت سوم بد بودن وضعیت اقتصادی شیعیان در دوره مغول عدم ثباتِ سیاسی و عدم امنیت برای هر نوع فعالیت بویژه اقتصادی و تجاری بود.

علت چهارم، عدم امکان تحصیل علوم دینی و دنیوی شیعیان است. شیعیان که همواره تحت تعقیب بودند امکان درس خواندن و تدریس نداشتند و این لازمه اش کنار آمدن با زندگی معمولی و سطحی است.

ص: 254

علت پنجم، نقشه و سیاست دولت و حکومت. یعنی دولت مردان و حاکمان هیچگاه نمی خواستند شیعیان وضعیت بهتری داشته باشند. سیاست دولت این بوده که شیعیان همیشه محتاجِ آنان باشند، تا هم انتقام مذهبی از آنان گرفته شود و هم اینکه آنان توان شورش و مبارزه با دولت را نداشته باشند.

این عوامل باعث شده است وضعیت اقتصادی شیعیان در آن دوره و دوره های بعدی رو بزوال بگذارد، گرچه از آن زمان قرن ها گذشته اما آثار آن هنوز هم بین شیعیان دیده می شود. وضعیت اقتصادی هنوز هم خوب و مناسب نیست و بیشترین آمار فقر بین شیعیان دیده می شود.

حاکمان مغول بعد از 166 سال حکومت در کشمیر رو بزوال گذاشتند. در پی آن یکی از اشراف کشمیر بنام میر مقیم کنت همراه با دوست نزدیکش خواجه ظهیر الدین احمد شاه ابدالی پادشاه افغانستان را برای حمله و تصرّف کشمیر تشویق کردند، او نیز به درخواست میر مقیم کنت پاسخ مثبت داد و کشمیر را به تصرف خود درآورد. به این ترتیب دوره مغول در کشمیر پایان یافت و دوره افغان ها که برای شیعیان بدتر از دورة مغول بود، آغاز گردید.

پایان دهد.((1)) سرزمین کشمیر برای حاکمان افغان نیز همچون مغول بیش از مردم کشمیر ارزش داشت. آنان برای بدست آوردنِ مال و ثروت، کشتار عظیمی به راه انداختند. گرچه آنان مسلمان بودند اما با عمل خودشان یاد چنگیزخان و هلاکو خان را تازه کردند درباره قتل و غارت آنان در کشمیر معروف شده بود:

«سربریدن پیش این سنگ دلان گل چیدن است».((2))

خیلی از مردم از ظلم و ستم های آنان آواره و بعضی به کشورهای همسایه مهاجرت کردند((3)).

گرچه دورة افغان برای عموم مردم محلی دوره سخت و دشواری بود اما برای شیعیان این دوره مانند یک کابوس بود. این دوره برای شیعیان همانند از بین رفتن بنی امیه و به قدرت رسیدن بنی عباس نسبت به شیعیانِ عراق و ایران بود.

شیعیان در این دوره، همه چیز حتی هویت خودشان را نیز از دست دادند.

ص: 256

اولین حاکم شیعه مذهب ابراهیم خان جوان شیر بود. وی در سال 1184 هجری در زمان احمد شاه به فرمانداری کشمیر منصوب شد. وی در زمان مسئولیت خود کار های رفاهی و فرهنگی زیادی انجام داد. اما بعضی از اهل تسنن از وی نزد تیمور شاه شکایت کردند و او ابراهیم خان جوان شیر را از فرمانروایی برکنار کرد.

دومین نفر از حاکمان شیعه کفایت خان بوده است. وی در سال 1208 هجری به فرمانداری کشمیر منصوب شد. کفایت خان که اسم اصلی او میرزا محمد علی خان بود فقط سه ماه بر کشمیر حکومت کرد. اما در این مدت کوتاهی خدمات رفاهی و فرهنگی زیادی به عموم کشمیری ها انجام داد.

کسانی که تقیه کردند تا آخر عمرشان هم شرایط فراهم نشد که حتی نزد بچه هایشان اظهار عقیده بکنند. در نتیجه جمعیت زیادی از شیعیان کاسته شد. در این دوره بیش از دوره های دیگر شیعیان مورد تعرض و تجاوز قرار گرفتند که بعضی از آنها از این قرار است:

بی گناه کشت سپس جسد او را بر سر در نقشبندی آویزان کرد((1)) او علاوه بر آن امیر آباد را که منطقه شیعه نشین بود ویران و خراب کرد! ((2)) حسن شاه درباره او چنین می نوسید:

«کریم خان اهل تشیّع را زجر و توبیخ نمود و امیر آباد هم ویران فرمود»((3))

تهاجم بعدی در حکومت میر هزار خان صورت گرفت. او نیز در حکومت خود شیعیان را در گونی کرده زنده به دریاچه «دل» می انداخت و خدمتکار مخصوص بنام عیسی خان را برای خبرچینی شیعیان گذاشته بود.

حمله بعدی در سال 1208 هجری در زمان حکومت کفایت خان اتفاق افتاد. یکی از شیعیان بنام آقای عبدالرحیم خبرچنین مذکور (عیسی خان) را گرفته در خانه زندانی کرد. وقتی خبر دستگیری او به اهل تسنن رسید آنان خانه عبدالرحیم را مصادره کردند و آتش زدند. و شیعیان مناطق دیگر را نیز مورد تعرض قرار دادند.

حمله بعدی که در سال 1216 هجری صورت گرفت، علت آن چنین بود که در دوره افغان ها هر نوع فعالیت شیعیان بویژه برگزاری مراسم عزاداری ممنوع اعلام شده بود. شیعیان در روز عاشورا شروع به عزاداری کردند - وقتی این خبر به گوش اهل

ص: 260

تسنن رسید. آنان هجوم آوردند. و با کمک دولت حسینیه را آتش زدند و مال و متاع آنان را مصادر کردند. خانه هایشان را خراب و ویران کردند. و جمعیت زیادی را نیز به قتل رساندند. و در مناطق دیگر شیعه نشین نیز همین کار صورت گرفت.((1))

یکی از شاعران آن زمان بنام خواجه حسی بت در اشعار و مرثیه خودش اوضاع آن روز شیعیان را چنین می نوسد:

«اته باکهه کتهه پاته دیه ایمودژ زاجکهه امام حسین علیه السلام نه ماتم سرای هی هی»؛ یعنی کی می تواند در عزاداری امام حسین علیه السلام صدایش را بلند کند هر که این کار را کرد خانه و حسینیه های آنان را آتش زدند. پیروان مظلوم و بی کس امام حسین علیه السلام را یکی یکی به قتل می رسانند. کتابخانه و منزل علماء را آتش می زنند و آنان دیگر پناهگاهی ندارند. لِذا بعضی ها به رود خانه ها

پریدند و بعضی ها به قبرها پناه آوردند».

در جای دیگری وی در اشعار خود می گوید: «جانم فدای چشمان گریه کنان امام حسین علیه السلام باد. به این گریه کنان و تعزیه داران بگویید یواش گریه کنند ورنه خبر به مخالفان می رسد و این حقیقت است که مخالفان بعد از مراسم عزاداری بر آنان همچون کوه، مصائب روا می دارند.((1)) بخاطر سخت گیری حاکمان، درهای حسینیه ها تا چندین سال بسته می ماند. شاعردیگر بنام استاد محمد جعفر در مرثیه خودش چنین می نویسد (مفهوم): «عزیزان الآن چهار سال است که نتوانستیم به حسینیه ها برویم. این بخاطر گناهانمان است که توفیق عزاداری نداریم. ما باید از گناهانمان توبه کنیم».((2))

ص: 262

وقتی شیعیان اوضاع را چنین دیدند که حاکمان حتی عموم اهل تسنن به هیچ وجه حاضر به اجازه مراسم عزاداری نمی شوند آنان در زیر زمینی یک سرداب درست می کردند. و در آن هیچ پنجره و غیره نیز نمی گذاشتند، فقط یک دروازه کوچک می گذاشتند سپس در ایام محرم با صدای خیلی کم در آنجا به عزاداری می پرداختند و گریه می کردند.((1))

وضعیت اقتصادی، علمی و آموزشی شیعیان در این دوره نیز مشابه وضعیت فرهنگی بوده است و عوامل عقب ماندگی همان عواملِ عقب ماندگی در دروه مغول بوده است. حکومت افغان ها بعد 66 سال رو بزوال گذاشت و حکومت آنان توسط سیک ها سقوط کرد و دوره سیک ها در کشمیر آغاز گردید.

ترتیب حکومت مسلمانان در کشمیر پایان یافت. سیک ها حدود سی سال بر کشمیر حکومت راندند که دورانی تاریک و سراسر ظلم و استبداد برای مردم کشمیر بود. ورود سربازان سیک به کشمیر آغاز فروپاشی کامل نظم و قانون در این سرزمین بود. هر سربازی هر کاری که می خواست

می کرد. آنان هیچ انضباطی نمی شناختند

و از این اعمال شرورانه افسران بلند پایه شان تشویق می شدند. تقریباً خانه مسلمانی نماند که گرفتار مصیبت نشد.((1)) و چون غرض ما در این رساله بحث دربارة اوضاع کشمیر نمی باشد

لِذا بخاطر خارج نشدن و طولانی شدن بحث به همین قدر بسنده می کنیم.

یکسان و مساوی هستند لِذا آنها بطور مستقیم شیعیان را بعنوان شیعه مورد تعرض و اذیت قرار ندادند. چون جمعیت شیعیان بخاطر قتل و غارت، آزار و اذیت، تعقیب و شکنجه، تبعید و آوارگی، توسط حاکمان مغول و افغان و نیز بخاطر گمنامی و تقیه تا این دوره کاهش پیدا کرده بود و آنان دیگر در کشمیر به عنوان یک اقلیت مذهبی زندگی می کردند، لِذا در این دوره نسبت به دوره های قبل کمتر آسیب دیدند.

علت دوم شاید می تواند این باشد که چون هندوها خودشان نیز در دوره های مغول و افغان مورد تهاجم قرار گرفته بودند و همان طور که اشاره شد آنان در دوره های قبل برای دفاع از خود حتی با شیعیان هم پیمان شده بودند لذا وضعیت شیعیان را درک کرده کمتر آنان را مورد ظلم و ستم قرار داده باشند.

2- 7- وضعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی شیعیان در دوره سیک ها

گرچه حکومت افغان ها از بین رفت اما فشار از طرفِ جامعة اهل تسنن هنوز هم باقی بود. از این رو شیعیان در این دوره نیز نتوانستند اوضاع خود را بهبود بخشند. اما از این دوره به بعد شیعیان کم کم به سیاست باز گشتند. و بعضی از شیعیان در دولت خدمت می کردند.

شیعیان بخاطر عواملی که در دوره های مغول و افغان به آنان دست داد، نتوانستند فعالیت دینی، مذهبی، علمی، فرهنگی و اقتصادی انجام دهند. شیعیان در این دوره نیز در تمام زمینه ها در محرومیت کامل بسر می بردند و فقط فن ادب و

ص: 265

شاعری در بُعد مداحی و مرثیه ها کمی اوج گرفت. در این دوره نیز شیعیان در سال 1246 هجری مورد تعرّض اهل تسنن قرار گرفتند. علت آن چنین بود: در منطقه زدی بل دریاچة «خوشحال سر» بود. در آن گیاه زیادی می روید.

در دوره افغان ها، حاکمان آنان قرار گذاشته بودند شیعیان گیاه را جمع کنند. سپس نصف آنرا برای فرش مسجد جامع به اهل تسنن تحویل دهند و مابقی را در حسینیه زدی بل مصرف کنند. در سال 1246 هجری نیز گیاه جمع شد اما در تقسیم آن تأخیر افتاد (چون امام جماعت مسجد جامع نیامده بود تا سهم مسجد را ببرد) تا اینکه روز عاشورا رسید و او برای سهم خود تقاضا کرد. فرد مربوط به تقسیم بندی از شیعه به امام جماعت گفت چون امروز روز عاشورا است چند روز دیگر بیاید. اما آنان حاضر نشدند. متولی شیعه عصبانی شد و به این گیاه فحش داد. امام جماعت این فحش به گیاه را فحش به مسجد و سپس فحش به مسلمانان و خلفاء و پیامبر تلقی کرد و مردم را علیه شیعیان تحریک کرد. مردم با شعار دادن علیه شیعیان از مسجد بیرون آمدند مستقیم سراغ شیعیان کمانگر پور رفتند، اول خانه های آنها را غارت کرده آتش زدند سپس به طرف زدی بل رفتند و لحظه به لحظه مردم به آنها ملحق شده تعداد شان بیشتر می شد.

شیعیان کشمیر اعم از زن و مرد، پیرو جوان، بچه و کودک در حسینیه زدی بل عزاداری می کردند. وقتی آنها سر و صدا را شنیدند بعضی از زن ها با بچه های

معصوم شان در یک غار پناه بردند (و آن غار هم احتمالاً شیعیان برای همچنین مواقع درست کرده بودند) اما شورشیان به هیچ کس رحم نکردند. آنها در غار را بستند و

ص: 266

بیرون آن هیزم جمع کرده آتش زدند، با دود و آتش همة آنها خفه شدند و در همانجا به شهادت رسیدند. به همین دلیل اسم آن جا را بعد از آن «بیبه مزار» یعنی قبرستان زنان گذاشتند و تا به حال هم به همین اسم معروف است.

بعد از آن شورشیان، حسینیه و خانه های شیعیان را آتش زدند. خیلی از شیعیان مجبور شدند در دریاچه «خوش حال سر» پناه ببرند. در نزدیکی حسینیه یک میدان بود، از هر سو شیعیان را دستگیر کرده به آن میدان می آوردند

و می کشتند

تا اینکه در یک روز هزار و هشتصد 1800 نفر را کشتند.((1)) لِذا بعد از آن اسم آن میدان مرگ بل معروف شد.

شاه حسن می نویسد شورشیان کارهای زشت و غیر انسانی که انجام دادند بهتر است بروی آن اگر پرده پوشی کنیم همان بهتر است.((2)) مورخ حسن در باره تلفات شیعیان چنین می نوسید همان وقت تمام باشند گان شهر را خبر شد از گریبان عناد سر کشیده خانهای شیعه ها را به آتش افروختند اندوخته آن ها از مال و متاع و اسباب تمام به غارت برده در یک دو پهر با خاکِ فنا آمیختند و پردة ننگ و ناموس آنها دریده بعد مباشرتِ فعل شنیع شرمگاهِ بعض نِسوان را به خنجر کشیده ریز ریز گردانیدند.((3)) دوره سیک ها

نیز بعد از 27 سال حکومت به پایان رسید و طبق

ص: 267

معاهده، انگلیسی ها در عوض هفت میلیون و پانصد هزار روپیه بانک شاهی (معادل پنج میلیون روپیه فعلی کشمیر وصد میلیون تومان فعلی جمهوری اسلامی ایران) کشمیر را به خانواده دوگره جامو واگذار کردند. و از آن به بعد برای 101 سال یعنی تا سال 1365 حکومت دوگره در کشمیر ادامه پیدا کرد.

بانک شاهی (معادل پنج میلیون روپیه فعلی) به گلاب سینگ فروخته شد.((1))

با آغاز حکومت دوگرا فصل جدیدی از ظلم و ستم در تاریخ ملت کشمیر آغاز شد که تا استقلال هند در سال 1997 میلادی ادامه داشت.

پیمان امر تسر شامل ده ماده است و هیچ اشاره ای به حقوق، منابع یا آینده مردم کشمیر ندارد. این پیمان یک معامله تجاری بود که کشمیری ها را به اسارت همیشگی محکوم کرد. با این پیمان کشمیری ها در کشور خود به یک بیگانه تبدیل شدند. این پیمان نه تنها انصاف و عدالتِ انگلیسی ها را بی اعتبار ساخت بلکه بی شرمی آنها را آشکار نمود و باید به عنوان یک ادعا نامه اساسی علیه انگلیس در تاریخ ثبت شود. این پیمان به عنوان یک لکه ننگ و پاک نشدنی در تاریخ حکومت انگلیس در هند باقی خواهد ماند.

ص: 269

مالیات معاف نکرد. طمع و آز گلابِ سینگ پایان نداشت او تقریباً هر خونی را که در رگهای کشمیری ها جاری بود مکید.

خلاصه اینکه دوره دو گره بدتر از همة دوره ها برای کشمیری ها

بود. در این دوره سزای کشتنِ گاو اعدام بود، ده ها هزار کشمیری را برای کار بدون اُجرت به زور و اجبار می بردند. فروش دختران خرد سال به خانه های رسمی بد نام از جانب دولت تشویق و حمایت می شد.((1))

و ... و... گرچه بعد از گلاب سینگ چند نفر نسبتاً رحم دل هم روی کار آمدند اما از نظر اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، شیعیان در دوره دو گره گرچه با سایر مسلمان ها مساوی و یکی بودند هر چند شیعیان نیز مورد آزار و اذیت حاکمان قرار گرفتند، اما مثل دوره سابق آنان بخاطر شیعه بودن مورد تعقیب قرار نمی گرفتند، بلکه چون خود حاکمان دوگرا کشمیری نبودند بلکه از جامو بودند لِذا آنان با کلِ کشمیری ها دشمنی داشتند. نه مثل حاکمانِ مغول و افغان که مخصوصاً با شیعیان دشمنی داشتند.

هم مثل دوره سینگ ها خیلی بد نبود((1)). در این دوره ما بعضی از شیعیان را هم در پست و مقام های کلیدی کشور می بینیم که علامت آسوده حال بودن شیعیان در این دوره است. علاوه بر آن چند تن از علمای معروف هم در این دوره دیده می شوند که ذکرشان در جای خود خواهد آمد.

اما وضعیت شیعیان در زمینه های مختلف از جمله اقتصادی، فرهنگی، علمی، آموزشی و غیره خیلی فرق نکرد. گرچه ادب و شعر در قالب مداحی و مراثیه اهلبیت علیهم السلام به اوج خود رسید.

بعضی از علمای شیعیان از جمله آقای سید مهدی موسوی، مولوی حیدر علی انصاری، ملا عبدالله انصاری و سید ابراهیم در این دوره توانتند به تبلیغ دین بپردازند.

در این دوره هر نوع فعالیت برای شیعیان آزاد بود. اما بخاطر علت های پیش رو نتوانستند قدم اساسی در رابطه با بهبودی اوضاع بردارند:

1- فقر و افلاس.

2- پراکندگی شیعیان.

3- بی سوادی و عدم معرفت صحیح از دین

4- فقدان رهبری.

ص: 272

4- عدم امنیت جانی و مالی؛ یعنی گرچه شیعیان از طرف حاکمانِ در امن بودند اما در جامعه ای که اکثریت آن با اهل تسنن بوده است در امنیت نبوده اند. و هنوز تعصّب قبلی از دلها بیرون نرفته بود. لِذا در این دوره نیز درگیری عظیم بین شیعیان و اهل تسنن اتفاق افتاده است. علت آن چنین بوده است: در کنار آستان سید محمد مدنی((1)) زمین خالی بود. شیعیان بروی آن زمین مسجدی ساختند و در آن نماز می خواندند. روز ارتحال سید محمد مدنی جمعیت انبوهی از طرفین در آنجا جمع شده بود((2)). اهل تسنن آن مسجد شیعیان را خراب کردند، لِذا در گیری بوجود آمد. همین که خبر این درگیری به گوش عموم اهل تسنن رسید آنان به طرف زدی بل حرکت کرده شعار می دادند:

«دین محمد بر قرار رافضن پته چه کأفرن لار»

یعنی «دین پیامبر جای خود خواهد ماند. اول رافضی ها را می کشیم

سپس حساب کافر ها را می رسیم».

آنان به خانه های شیعیان هجوم آوردند و آنها را آتش زدند در این حادثه فقط در زدی بل 700 خانه شیعیان را آتش زدند و آمار مناطق دیگر شیعه نشین معلوم نشده است. چون این درگیری به مناطق دیگر شیعه نشین از جمله بدگام،

ص: 273

ماگام و سوپور نیز سرایت کرد((1)). گرچه این حادثه سخت در این دوره اتفاق افتاد. اما در مجموع مخصوصاً بعد از این حادثه که تا الآن آخرین درگیری مذهبی شیعه و سنی بحساب می آید، اوضاع شیعیان نسبتاً بهتر شده است.

اما هنگامی که دریافتند که عموم اهل تسنن کشمیر با آنان علیه شیعیان متحد گشته اند و مبارزه میدانی با آنان چندان نتیجه بخش نیست استراتژی خود را عوض کرده 26 سال روی به جنگ چریکی علیه مهاجمان آوردند و در این جنگ خسارت های زیادی به اشغال گران کشور وارد ساختند.

شیعیان که حکومت مغول را قبول نداشتند در این دوره سخت تحت تعقیب و تهدید قرار گرفتند و از هر سو قتل و غارت شدند و این قتل و غارت شیعیان در حکومت اعتقاد خان به اوج خود رسید.

طبق نقل اعظم ددّمری، محقق و مورّخ قرن دوازده که خودش هم اهل تسنن است، اعتقاد خان شیعیان را چنان برای کشتن گزینش کرد چنانکه از خوشة برنج دانه را در می آورند و در دوران حکومت وی آنها امید دوباره بدست آوردن قدرت را از دست دادند و چک ها، کسانی که فقط چند سال پیش پادشاه این مملکت بودند مجبور شدند در این دوره حتی فامیلی خودشان را تغییر دهند و نیز لباس، شکل، شباهت و شغل خود را هم عوض کردند تا شناخته نشوند.

شیعیان بخاطر سختگیری مغول در این دوره نتوانستند هیچ گونه فعالیت علمی، آموزشی، فرهنگی و اجتماعی انجام دهند.

مغول ها بعد از 166 سال حکومت بر کشمیر درسال 1753 میلادی از افغان ها شکست خوردند. دوره افغان بدتر از دوره قبل برای شیعیان ثابث شد. در این دوره نیز هر نوع فعالیت حتی عزاداری امام حسین علیه السلام ممنوع اعلام گردید. در این دوره برای

ص: 275

کشتن مخالف کافی بود به وی نسبت شیعه داده شود. شیعیان علاوه بر ظلم و ستم حاکمان افغان با کمک و تحریک آنان مورد تهاجم عموم اهل تسنن نیز واقع شده به نحوی که در دوره 66 ساله افغان ها شیعیان پنج بار مورد تهاجم سراسری و همه گیر واقع گردیدند. در آن درگیری ها علاوه بر قتل و غارت شیعیان مال و اموال شان را نیز اهل تسنن بعنوان غنیمت با خود بردند. در این دوره قطع اعضای شیعیان از جمله دست، پا، گوش و بینی، نیز صورت گرفته است.

بعد از 66 سال، حکومت افغان ها توسط سیک ها (فرقه ای از هندوها) سقوط کرد. گرچه سیک ها نیز خیلی ظلم و ستم بر مردم کشمیر روا داشتند اما شیعیان بطور مستقیم و یا بخاطر مذهب در این دوره تحت تعقیب نبودند. در این دوره نیز شیعیان مورد تهاجم اهل تسنن قرار گرفتند و علاوه بر قتل و غارت خسارت زیادی بر آنان وارد شد.

سیک ها در سال 1847 میلادی بدست دوگره (قومی از هندوها) برچیده شدند. و حکومت خود را اعلام کردند. شیعیان در این دوره نیز اوضاعی همچون دوره سیک ها داشتند. و نسبت به دوره های قبل در آرامش بودند. اما گرچه از طرف حاکمان در امان بودند ولی از سوی اهل تسنن هنوز نیز نتوانستند در امنیت باشند. و در سال1289 هجری برابر 1872 میلادی مورد حمله سراسری قرار گرفتند. این درگیری چنان شدید بود که شیعیان در برخی مناطق دور افتاده، برای حفظ جان مجبور شدند تغیر مذهب دهند و یا تقیه کنند. اما تا اخر عمر حتی نزد فرزندانشان نتوانستند

ص: 276

اظهار مذهب کنند. در نتیجه همه آن مناطق با مشخصات شیعه دیگر سنی هستند. اما بعد از آن دیگر شیعه و سنی زندگی مسالمت آمیز در کنار یکدیگر دارند. و بعد از آن واقعه هیچ نوع درگیری در کتاب ها نیامده است اگر هم اتفاق افتاده است سطحی بوده است.

ص: 277

ص: 278

ص: 280

گرچه شیعیان کشمیر - بجز زمان کوتاهی - همواره تحت تعقیب دولت مردان محلی و مذهبیون افراطی بوده اند اما باز هم آنان در طول تاریخ کارهای زیادی برای ترویج فرهنگ و هنر کشمیری انجام داده اند بویژه در صنایع دستی از جمله فرش بافی، شال بافی، نمد بافی((1))، پیپرماشی((2)) و کارهای چوبی خدمات به سزائی در ترویج و گسترش فرهنگ کشمیری نموده اند. صنایع دستی در گذشته مخصوص به شیعیان بوده است. اما در دوره های بعد از چک ها

این صنعت بخاطر عدم کمک دولتی به گسترش یافتن بازار آن، رو به زوال گذاشت. و الآن دیگر این صنعت در کشمیر با آن عظمت یافت نمی شود.

ص: 281

شیعیان علاوه بر ترویج فرهنگ و تمدن کشمیری برای ترویج و گسترش فرهنگ تشیّع نیز همیشه کوشا بودند((1)) برای این کار از راه های مختلف استفاده می کردند.((2)) شیعیان در همه زمینه ها در کشمیر فعالیت داشتند اما بیشتر فعالیت شان در محور های زیر انجام گرفت:

1- ساخت مساجد.

2- ساخت حسینیه ها.

3- ساخت آستانها و عبادتگاه ها.

4- ساخت باغات و پارک های عمومی.

شد. سپس در سال 796 هجری قمری سلطان سکندر برای عبادت میر سید محمد همدانی یک عبادتگاه دیگر در سرینگر ساخت که هنوز وجود دارد. در همین دوره سید محمد مدنی به کشمیر آمد. بعد از سلطان سکندر سلطان زین العابدین متوفی 878 هجری در سال 828 هجری قمری به حکومت کشمیر رسید، او به سیّد محمد مدنی محبت و عقیده خاص پیدا کرد و برای او مکانی در نزدیکی خود ساخت.((1)) اکنون

نیز آن جا به اسم سید محمد مدنی «مدین صأبن» معروف است.

این ساختمان بهترین نمونة معماری به شمار می رفت. بعد از درگذشت سیّد محمد مدنی سلطان زین العابدین بارگاهی برای آن ساخت که زیارتگاه مردم بود. در زمان حکومت پادشاه چک این بارگاه از حالت خاصی بر خوردار بود. وقتی که پادشاهان مغول بر کشمیر حاکم شدند در دوره آنها در سال 1050 هجری قمری برابر با 1642 میلادی علی مردان خان و پس از او پسرش ابراهیم خان در سال1073 هجری قمری برابر با 1662،63 میلادی فرماندار این منطقه شد و چون هر دو فرماندار شیعه بودند لذا این روضه را تجدید بنا کردند. در سال1289 هجری ق برابر با 1872 میلادی بر اثر اختلافات فرقه ای، حکومت وقت این مکان را در اختیار خودش گرفت اما سپس به دلیل کم توجهی دولت و نیز بی توجهی شیعیان این آستان، به ویرانه ای تبدیل شده بود اما چند سال پیش دولت آن را تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی قرار داد و آن را

ص: 283

بازسازی کرد و در حال حاضر از وضعیت خوبی برخودار است.

عراقی دفن کرد.((1))

بعد از او ظفر خان فرزند شمس چک کپواری در سال 994 هجری با کمال تعصّب این مکان را بار دیگرخراب کرد. اما در سال 1029 ه جهانگیر پادشاه هند برای تفریح به کشمیر آمد رئیس الملک ملک حیدر چادوره پدر ملک حسین چادوره مورّخ مشهور شیعه برای ساخت این از پادشاه اجازه گرفت و آن را دوباره ساخت.((2))

این ساختمان باز هم در سال 1132 هجری مطابق با 1719 میلادی بر اثر اختلاف فرقه ای در زمان حکومت میر احمد خان مغول به آتش کشیده شد سپس از آن زمان تا چند سال پیش به دلیل بی توجهی شیعیان به ویرانه ای تبدیل شده بود. اما دو سه سال پیش دولت این مکان را تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی قرار داد و از آن بازسازی به عمل آورد. در حال حاضر از وضعیت خوبی برخوردار است.

ص: 285

مقبره هم خراب شده است و برای حفاظت این مقبره هیچ اقدامی صورت نگرفته است.((1))

چند تا سنگهای گران بها (نیز برای مقبره یکی از بزرگان اهل تسنن بنام شیخ نور الدین ولی معروف به علمدار کشمیر) را به چرار شریف بردند. الآن روی این مقبره سبزیجات می کارند و چنان به نظر می رسد که گویا هچیگاه در اینجا مقبره نبوده است.((1)) کشمیری ها

این حرکات ناپسند را با آن کسانی روا می دارند که برای آزادی کشور تا آخرین قطره خون در برابر بیگانگان جنگیدند.

حکومت خود، بین شیعه و سنی تفرقه انداخت در نتیجه شیعه و سنی که زندگی مسالمت آمیز در کنار یکدیگر می کردند تشنه خون یکدیگر شدند.((1))

با این وضعیت دیگر ممکن نبود که شیعه و سنی مانند گذشته در یک مسجد نماز ادا کنند. لذا دروازهِ مسجد جامع بر روی شیعیان بسته شد. آنان مسجد جدا گانه ای برای خود نداشتند که فرائض را در آنجا انجام دهند باچنین وضعیتی شیعیان احتیاج مبرم به یک مسجد داشتند. ملکه نور جهان همسر پادشاه جهانگیر که حامی شیعه بود وقتی برای تفریح به کشمیر آمد، شیعیان از او خواستند مسجدی برای آنان بسازد. او نیز در منطقه سرینگر مسجد پتهر را برای آنان ساخت. سپس فاضل خان در دوره خود 1109 هجری قمری در کنار این مسجد حمام و یک مدرسه بنا کرد. شیعیان در مناسبت های مختلف در آنجا جمع می شدند و مراسم دینی و مذهبی خود را انجام می دادند، اما بخاطر ظلم و ستم های مغول و افغان نتوانست این شیوه آنان ادامه پیدا کند.

در زمان حکومت مغولان و افغان، شیعیان کشمیر ظلم و ستم و مشکلات زیادی را متحمل شدند. به همین دلیل برخی از شیعیان مجبور شدند از کشمیر هجرت کنند و برخی دیگر نیز در روستاها ساکن شدند. برخی دیگر نیز در کام اختلافات فرقه ای سقوط کردند، به همین دلیل تناسب جمعیت شیعیان در سرینگر با مناطق دیگرشان

ص: 289

تفاوت بسیاری پیدا کرد و جمعیت آنان در سرینگر به طور چشمگیر کاهش پیدا کرد. وضعیت به حدّی بحرانی بود که دعوت برای انجام فرائض به آن مسجد به معنی دعوت به مرگ بود.((1)) به دلیل استفاده کم شیعیان و به خاطر بروز اختلافات فرقه ای بین شیعه و سنی، اهل تسنن این مسجد را زیر سلطه خود درآوردند و اجازه ندادند شیعیان به این مسجد بیایند.اما چون بانی آن مسجد یک بانوی شیعه بود لذا اهل تسنن نیز در این مسجد نماز نمی خواندند.

احمد شاه دُرانی افغانستانی در سال 1167 هجری مطابق با 1753 میلادی سوکهه جیون که پیرو مذهب هندو بود را به فرمانداری کشمیر منصوب کرد، او از مسجد پتهر به عنوان انبار برنج استفاده کرد اما در برابر این کار سوکهه جیون، احمد شاه درانی و یا اهل تسنن هیچ اعتراضی نکردند((2)) چرا که آنان این مسجد را عبادتگاه تصور نمی کردند و الاّ ممکن نبود آنان ساکت بمانند.

ص: 290

این مسجد بزرگی است و در کنار این مسجد مسافر خانه و حمام هم هست در این جا نماز عیدین خوانده می شود و تنها مسجد بزرگی در سرینگر است که شیعیان در آن اقامه فرائض می کنند.

سازی کرد، اما ظفر چک کپواری فرزند شمس چک بنا بر تعصّب مذهبی در سال 994 هجری مطابق با 1585 میلادی این حسینیه و آستانه میر شمس الدین را مجدداً سوزاند اما حسینیه توسط شیعیان بار دیگر ساخته شد سپس مخالفین در سالهای 1045 هجری و 1096 ه و 1132 هجری و 1158 هجری و 1175 هجری دوباره آن را سوزاندند. در زمان حکومت افغان ها عزاداری وهیئت های عزاداری ممنوع بود. اما شیعیان در زمان عبدالله خان افغان در سال 1216 هجری مراسم عاشورا و مرثیه خوانی امام حسین علیه السلام را دوباره در حسینیه شروع کردند. او از این مسأله ناراحت شد و با همراهی اهل تسنن به حسینیه حمله کرد و آن راسوزاند.((1))

در دوره حکومت سیک ها در عاشورای سال 1242 هجری مطابق با 1830 میلادی توسط اهل تسنن بار دیگر اِین حسینیه سوزانده شد. در آن زمان حکیم مهدی خان وزیر ناصر الدین پادشاه اوده هند بود. وقتی اوشنید مبلغ مناسبی برای حاجی باقر فرستاد تا حسینیه را باز سازی کند. حاجی باقر از تجار ایرانی بود و در کشمیر کار می کرد او با دختری از خاندان سیّد رضا ازدواج کرده بود. حاجی باقر با کمک حاتم میرزا حسینیه را دوباره ساخت. حاجی باقر از وارثان محمد رضا زمینی در کنار این حسینیه خرید و آن را به این حسینیه اضافه کرد. این حسینیه آخرین بار در دوران حکومت مهاراجه رنبیر سینگ در سال 1289 هجری مطابق با 1872 میلادی بر

ص: 293

اثر بروز اختلافات فرقه ای در آتش سوخت. سپس در زمان مهاراجه تقریباً حسینیه دوباره تعمیر شد.((1)) اما نظم و انتظام آن رضایت بخش نبود. اکنون تولیت این حسینیه در دست مولوی افتخاری است که چند سال پیش وی آن را خراب کرد و با کمک بی مثال مردم برای بازسازی آن با هزینه صد و سی میلیون روپیه معادل با دو ملیارد و شش صد میلیون تومان ایرانی یک حسینیه بی نظیر بجای آن ساخت. حتی بعضی از آلات تزئینی آن را از جمهوری اسلامی ایران برد.

وسراسری حسینیه ای نبود بلکه یک زمین وسیعی بود که در سه طرف آن دیوار و طرف چهارم یک خانه ای بود که هنگام برگزاری مجلس در آن زن ها می نشستند

در این زمین چهار درخت چنار بود که مردم هنگام برگزاری مجلس زیر سایه آن چنار ها مرثیه می خواندند.

در اینجا سالی دوبار (یکی در اوائل فصل تابستان و دوم در فصل پاییز) این مجالس برگزار می شد.

این سلسله تا سال 1359 هجری قمری ادامه داشت تا اینکه مولوی محمد جواد در سال 1359 هجری ق یک حسینیه بزرگ در این منطقة ساخت.

آنجا درست کرده بود که در شب های نورانی با همسر پادشاه خود بنام جهانگیر برای تفریح به دریاچه نگین می رفت. او یک باغ دیگر را در عیدگاه سرینگر به اسم خود «نورباغ» درست کرد.((1)) گرچه این باغ از بین رفت اما اسم آنجا تا این زمان هم نور باغ معروف است. او در اطراف سرینگر در صفا پور نیز یک باغ خوب و زیبا و ساختمان هایی مجلل در آن درست کرده بود. آثار آن اکنون نیز مشهود است.

در کوتهار((2)) نیز یک باغ و حمام و چند ساختمان خوب درست کرده بود((3)) که به اسم بیگم آباد معروف بود. اما دیگر اثری از آنها پیدا نیست.

مصرع آخر به حروف ابجد 1036 هجری است.

گرچه ساختمان ها در آنجا از بین رفته اند اما جزیره هنوز باقی است.

حوادث زمان از بین رفته است اما اینجا هنوز به اسم باغ علی مردان معروف است. این باغ درآن زمان بی نظیر بود و انواع و اقسام گُل ها در آن بودند. علی مردان این باغ را برای مشهد مقدس بارگاه حضرت امام رضا علیه السلام وقف کرد.((1))

امنیت محروم ماندند، اما همین که فرصتی هنگام رد و بدل شدنِ حاکمان و در بعضی اوقات با انتخاب حاکمان کمی غیر جانبدار، پیدا می کردند از آن فرصت خوب استفاده می کردند که در نتیجه خدمات خوبی به جهان تشیّع و شیعیان کشمیر کرده اند. شیعیان کشمیر علمای برجسته ای به جهان تشیّع تحویل دادند. بعضی از آنان در داخل کشمیر و بعضی در خارج از کشمیر زندگی می کردند. اما آنان که در داخل کشمیر زندگی کردند زیاد ند و ما نمی توانیم همه آنان را در اینجا ذکر کنیم لذا ما فقط معروف ترین آنان را در اینجا معرفی می کنیم.

سعی و تلاش فراوان جهت ایجاد اتحاد بین مسلمانان و غیره.((1)) ایشان 12 سال در کشمیر زندگی کردند و طی این سال ها شاگردان بسیاری را به زیور علم و دین آراسته ساختند. شایان ذکراست که تالیفات بسیاری از وی برجای مانده است. ترجمة لمعة دمشقیه، رساله الغنا، رسالة نیّت (فارسی) و غیره. بعد از 12 سال تبلیغ ایشان در سال 1309 هجری مطابق با 19 آوریل 1892 میلادی از دنیا بسوی آخرت انتقال یافت.((2)) و درکریوه بدگام (بلندی در بدگام) دفن است و بر قبر ایشان فرزندانش یک روضه بنا کرده اند که مرجع خلائق است.

بزرگی را در سال 1315 ق بنا کرد و در آن حسینیه در مناسبت های مختلف مجلس عزاداری امام حسین علیه السلام برپا می شد. در روز دوشنبه سال 1350 ه مطابق با 7 مارچ 1931 میلادی سید محمد از دنیا رحلت کرد. آثار او عبارتند از: 1- جواهر ایمانی 2- منهاج الصّلاح 3-ضیاءالهدی 4- تمریض المشکین. کتاب منهاج الصّلاح به زبان کشمیری نوشته شده که در آن مسائل فقهی بیان شده است.((1))

کاظم علیه السلام و با پانزده واسطه به میر شمس الدین محمد عراقی می رسد. ولادت او را در سال 1321 هجری نوشته اند((1)). علوم ابتدایی را از پدرش آقا سید محمد آموخت. سپس در سال 1353 هجری قمری به عراق رفت و در نجف اشرف از فقهای بزرگی مانند: سید ابوالحسن اصفهانی، آقا سیدحسین طباطبائی قمی، آقا ضیاء الدین عراقی، آقا شیخ محمد اصفهانی، آقا محسن حکیم، آقا سید محمد الحسینی، شیخ محمد کاظم، آیت الله آقای شیرازی، آقای جمال موسوی گلپایگانی و دیگران بهره گرفت. پس از وفات پدر و برادرش، وی با همة وجود به تبلیغ و اشاعة مذهب اثنا عشری پرداخت. مردم او را به نام آقا صاحب می شناختند. امام خمینی توجه خاصی به او داشتند. ارتباط وی با امام راحل سبب شد که امام اولین بار توسط وی در کشمیر شناخته شوند. مرجعیت امام نیز اولین بار توسط او در سال 1372 هجرِی برابر با 1952 میلادی در کشمیر مطرح شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز او حامی سرسخت امام راحل و جمهوری اسلامی ایران بود. او برای معرفی و شناساندن انقلاب اسلامی ایران در کشمیر تمام توان خود را صرف نمود تا مردم، با انقلاب اسلامی ایران آشنا شوند. گفتنی است آقای سید یوسف از همان دوران تبعید حضرت امام به عراق با ایشان مکاتبات شخصی داشته که نامه های متعدد حضرت امام درحال حاضر نزد پسر بزرگ وی بنام آقای سید محمد فضل اﷲ الموسوی محفوظ است علاوه بر آن وی مسؤلیت سرپرستی

ص: 307

برنامه های استقبال از هیأت های سیاسی و فرهنگی ایرانی که به کشمیر سفر می کردند را بر عهده داشت. وی سهم زیادی در فراهم نمودن زمینه های تأثیرات انقلاب اسلامی ایران در کشمیر دارد.

رؤسا و امرای کشمیر از هر ملت و مذهبی، او را بزرگ می داشتند

و وزرای اعلی از جمله شیخ محمد عبداﷲ، بخشی غلام محمد، خواجه غلام محمد صادق و سیّد میر قاسم به خدمت او برای دست بوسی می آمدند، بویژه شیخ محمد عبدالله احترام خاصی برای او قائل بود. وی سنگ بنیاد «انجمن شرعی شیعیان جامو و کشمیر» را گذاشت. سرپرستی و نظارت این انجمن به او وابسته بود. با کمک این انجمن مذهب اثنا عشری تبلیغ می شد. او در بدگام و در 17 ربیع الاول سال 1370 هجری باب العلم را باز کرد و در همان سال در این مدرسه تعلیم و تدریس شروع شد. علاوه بر مدرسه باب العلم او در جاهای مختلف مدرسه های

متعددی برای علوم دینی باز کرد. وی برای ترقی و بهبودی باب العلم، زمین های زیادی را به قیمت صدها هزار روپیه وقف کرده است علاوه بر تأسیس مدارس ابتدائی علوم دینی او کارهای دیگر دینی و فرهنگی انجام می داد که حسینیة بدگام و حسن آباد از آنها شایان ذکر است. وی حسینیة بدگام را در سال 1375ه با مبلغ صدها هزار روپیه بنا کرد.

در این حسینیه فن سنگ تراشی و فرش سنگی به زیبائی وجود دارد و در آن سنگ ها مراثی محتشم کاشانی و اشعار دوازده بند او با مهارت کامل و به شکل زیبایی نوشته شده است. در کنار حسینیه، آقا سید یوسف مسجدی نیز ساخته است،

ص: 308

این مسجد بروی زمین وسیعی ساخته شده است.((1))

کینه و حسد را در دل حسودان شعله ور ساخت و سر انجام او را با کمک خادمش مسموم کردند.((1))

خواست می کرد تا در مجلس سخنرانی کند و خودش نیز به سخنرانی آنان گوش می داد. حجت الاسلام جناب شیخ علی اصغر وقتی به کشمیر بازگشت او را در خانه خود میهمان کرد و امکانات اولیه زندگی برای او را فراهم کرد او در دهم رمضان المبارک سال 1333 هجری درگذشت.((1))

وجود ناسازگاری صحت او به مدرسه برادرش سیّد جعفر توجه خاص داشت و نصاب درسی را طبق شرائط زمان خود تعیین کرد و نظارت این مدرسه را به عهده گرفت و اساتید این مدرسه را از علمای درد آشنا و از ایثارگران انتخاب کرد که در آنها شوق خدمت به ملت وجود داشت. در این مدرسه علاوه بر علوم دینی، علوم روز هم تدریس می شد و به اخلاق و آداب شاگردان خیلی توجه می شد. شاگردان با هوش برای ادامه تحصیل به خارج از کشور فرستاده می شدند. این دو برادر با مخالفت شدیدی روبرو شدند امّا این مخالفت ها خللی در عزم آنان ایجاد نکرد. او در ماه شوال سال 1378ه در گذشت. سپس در سال 1384ﻫ ق برادر بزرگش که خود عالم بزرگی بود از دنیا رفت.

روستایی برگزار می کرد. او در فصل تابستان برای اینکه امام حسین علیه السلام در روز های

گرم کشته شد برنامه مجالس ده روزه اجرا می کرد((1)). او در بلستان از دنیا رفت و در همانجا به خاک سپرده شد.((2))

و مردم اهل این خانه را با نظر عزت و تکریم نگاه می کردند.

او عالم و فاضل و متقی بود و خیلی عبادت می کرد و در اثر سجده زیاد بر پیشانی اش پینه بسته بود. در خانه خود مجالس میلاد النبی| و مجالس عزاداری برگزار می کرد و در هر سال ماه مبارک رمضان درس قرآن می داد. او ترجمه آیات قرآنی را به مردم یاد می داد و اصول دین را به زبان کشمیری به نظم نوشته بود. یک کتاب به نام مجالس الابرار در چند جلد نوشت. وی در سال 1346 هجری قمری برابر با 1928 میلادی از دنیا رفت و او را در مصلایش بخاک سپردند.

زمان او شیعیان کشمیر دچار تفرقه شده بودند. با اینکه وی به درجه اجتهاد رسیده بود اما شیعیان حرمتش را نگه نداشتند و خیلی به او توجه نکردند. او در سال 1353 هجری از دنیا رخت بربست و در منطقة اسکندر پوره واقع در 40 کیلومتری در غرب سرینگر به خاک سپرده شد. غیر از اینان نیز علمائی گرانقدر در کشمیر بودند از جمله آقای عبد العلی، سید صادق رضوی تینگن، سید قاسم موسوی چترگام، شیخ مهدی خنده، سید مصطفی موسوی بدگام، علامه شیخ هادی غروی اما ذکر همه آنان در این رساله ممکن نیست لذا فقط به اسامی آنان بسنده کردیم.

اینک درباره بعضی از علمائی که در خارج از کشمیر زندگی می کردند اشاره کوتاهی می کنیم.

محمد علی نویسنده نجوم السماء درباره وی می نویسد که «در طی مباحثات مطالعة آن قدر حواشی و تعلیقات بر کتب حدیث و فقه فریقین و حکمیات اسلامی و سایر علوم نگاشته است که احصای آنها عسیر و کمتر فاضلی را میسر شده است که سزا است کشمیری ها و هندی ها به استظهار او دم از فضل و دانش زنند و به وجود او افتخار کنند و دیگر هر قدر فلک بگردد چون او دیگری را به عرصة ظهور نیارود».((1)) ایشان اینقدر در علم فقه فریقین تبحر داشت که قبل از ظهر درس فقه امامیه و بعد از ظهر درس فقه حنفیه می داد.((2))

آصف الدوله پادشاه لکهنو (یکی از مناطِق شیعه نشین هندِ) او را به در بار خود آورد. و منصب قضاوت به او سپرد اما علامه هیچ تمایلی به آن نشان ندادند با اصرار زیاد آصف الدوله آنرا به اجبار قبول کرد. اما به آن دِل نبست. لذا بعد از فوت آصف الدوله برادرش هر چه اصرار کرد اما علامه از آن استعفا کرد و دیگر حاضر نشد منصب قضاوت را به عهده بگیرد.((3)) در سال 1214 هجری قمری بیماری فلج و

ص: 318

مالیخولیا عارض او گردید. اطباء و حکماء هر فرقه ای

معالجه نمودند و همگی متفق اللفظ بودند که از کثرت مطالعه و دقت در مسائل حکمی به این مرض مبتلا شده است. سپس در سال 1215 هجری به ملأ اعلی انتقال یافت.((1))

اهل تسنن بنام «نزهت اثنا عشریه» نوشت. ((1)) و اثرِ تحفه اثنی عشری را از بین برد.

تصنیفات ملا محمد علی کشمیری از قرار زیر است:

1- نزهت اثنا عشریه؛

2- تاریخ العلماء؛

3- منتخب کنز العمال؛

4- تنبیه اهل الکمال و الانصاف علی اختلال رجال اهل الخلاف.

در آخر عمر توسط یکی از افراطیون سنی مسموم گردید و در اثر آن در سال 1236 هجری قمری برابر با 1820 میلادی از دنیا رفت.

است

کتاب جامع رضوی ترجمه فارسی شرائع الاسلام است.((1))

هزار جریبی نجفی در اجازه خود که برای بحرالعلوم آقا سیدمهدی طباطبائی در سنه یکهزار و یک صد و نود و پنج 1195 هجری داشته می فرماید:

«قال شیخنا الفقیه الجلیل میرزا ابراهیم القاضی اقول واروی عن جماعه من مشیختی الذین صادفتهم او قرأت علیهم مؤلفاتهم، منهم الفاضل الجلیل المولی محمد جعفر الکشمیری رحمه الله وقد قرأت علیه وهو من تلامذه العلامه الاجل الاوحد المولی میرزا محمد بن الحسن الشیروانی صاحب التالیفات الدقیقه و الحواشی الکبیره و مما قرأت علیه کتاب الشافی للسید الاجل المرتضی علم الهدی قدس سره»((1))

بدگام، حسینیه احمد پوره را نام برد. از باغات و پارک ها ویری ناگ، باغ نشاط، باغ علی مردان خان معروف ترین آنها است و باغ نشاط و باغ ویری ناگ هنوز نیز وجود دارند.

ص: 323

ص: 324

ص: 326

شیعیان کشمیر در حال حاضر از تمام فرقه ها و ادیان موجود در کشمیر در همة زمینه ها عقب مانده هستند اما اگر تلاش کنند تا به وحدت و همدلی برسند طولی نخواهد کشید که تمام عقب ماندگی های خود را پشت سر گذاشته به قله های پیشرفت خواهند رسید.

اگر هم گروه های عمده بنا بر دلایلی نتوانند جمع شوند ولی باز هم علما و فضلاء بویژه طلاب کشمیری که درحوزه علمیه قم مشغول درس هستند اتحادی که با تشکیل مجمع اسلامی کشمیر بوجود آمده است را حفظ کنند که یقیناًَ گره بسیاری از مشکلات مادی و معنوی شیعیان باز خواهند شد وگرنه وضعیت روز به روز بدتر خواهد شد و نسل های آینده درباره آنان همان قضاوتی را خواهند کرد که ما دربارة گذشتگان می کنیم.

نگارنده خیلی سعی وتلاش کرده است در این فصل مسائل پوشیده و نهفته را که اصلاًَ مورد توجه نیستند، نمایان کند تا فکری در حل آنان شود و برای اتحاد و وحدت از دوستان تقاضا دارم در این باره بیش از بیش تحقیق کنند.

ص: 327

م و الآن فرزندش آقای سید حسن الموسوی متولد 1378 هجری قمری، رئیس و رهبر این گروه هستند.

2- گروه محمدی، حامیان آقای سید محمد فضل الله موسوی متولد 1368 هجری قمری هستند.

3- گروه افتخاری، حامیان آقای مولوی افتخار حسین انصاری متولد 1365 هجری قمری برابر با 1944 م هستند.

4- گروه عباسی حامیان آقای محمد عباس انصاری متولد 1356 برابر با 1938 م هستند.

دو گروه اول را فرقه جدید و دو گروه آخر را فرقه قدیم می گویند.

این فرقه بندی باعث شد شیعیان در علم، فرهنگ و سیاست منسجم نباشند و به آن جایگاهی که شایستگی آن را دارند نرسند. چون بخاطرگروه بندی، شیعیان یک خط مشی وبرنامه نداشته اند که در نتیجه آن نه روزنامه، نه دانشگاه و نه چیز دیگری دارند که در ارتقاء فکری و فرهنگی و علمی آنها مؤثر باشد. تا مدتی قبل اگر یک روحانی، با یکی از این چهار گروه مرتبط و وابسته نمی بود نمی توانست در جامعه فعالیت دینی گسترده و مناسبی داشته باشد. الآن نیز هرکدام به نوبه خود کاری انجام می دهند ولی به خاطر جزئی بودن آن به نظر نمی آید و به صورت کلان هیچ کاری انجام نگرفته است. در اینجا مناسب است قبل ازورد به بحث نگاهی گذرا به تاریخچه گروه بندی شیعان بیندازیم.

ص: 329

سید ابراهیم را به اتهام تبلیغ علیه دین و تشیّع، تبعید کنند.((1))

سید ابراهیم با دل ناخواسته از کشمیر رفت در حالی که می گفت

شیعیان کشمیر حسین علیه السلام را (بخاطر عزاداری) می شناسند اما خدا را نمی شناسند.((2))

بعد از مدتی آقای سید مهدی موسوی بعد از 27 سال تحصیل در نجف اشرف در سال 1297 هجری قمری برابر با 1880 میلادی به کشمیر برگشت.((3))

وی چون خودش از خانواده متوسط و معمولی شیعیان کشمیر بود لذا درد فقرا را درک می کرد. لذا علاوه بر دنبال کردن برنامه های دینی و تبلیغی سید ابراهیم سعی و تلاش برای بر طرف کردن مشکلات آنان می کرد.

در این زمان دیگر علمای شیعیان کشمیر، از خانواده معروف انصاری((4)) بودند آنان در خانه هایشان به مردم درس می دادند اما بخاطر نامساعد بودن وضعیت مالی شیعیان، فقط سرمایه داران می توانستند از درس شان استفاده کنند. درآمد طبقه عموم مردم آنقدر کم بود که آنان به ناچار از کودکان نیز کار می کشیدند تا زندگی شان بچرخد.((5))

ص: 331

آقای سیدمهدی موسوی که به درجه اجتهاد رسیده بود در حسینیه زدی بل نماز جماعت و سخنرانی اقامه می کرد، او با سعی و تلاش افکار و اذهان عموم مردم را منقلب ساخت. روزبه روز جمعیت در نماز جماعتش و در سخنرانی اش بیشتر می شد که منجر به افت کاری صاحبان کارخانه ها می شد

بخاطر این، طبقه سرمایه داران شیعیان، از سید مهدی ناراضی شدند و دست به توطئه و سازش علیه او زدند و در نهایت تهمت جاسوسی از حکومت کشمیر برای حکومت عراق و حجاز نزد حاکم دوگره بنام مهاراجه رنبیر سینگ به او زدند((1)) تا او را نیز همچون سید ابراهیم از کشمیر اخراج کنند. این ناراحتی و ناراضایتی سرمایه داران روزی به اوج خود رسید که یک فقیر و یک سرمایه دار هر دو یک روز سید مهدی موسوی را به خانه خود دعوت کردند، سید مهدی موسوی بجای خانه سرمایه دار به خانه آدم فقیر رفت که جلوتر از سرمایه دار دعوت به عمل آورده بود. سرمایه داران این را توهین به خود تلقی کردند و به حسینیه زدی بل رفته درگیری بین شیعیان راه انداختند و دیگر اجازه ندادند سید مهدی در حسینیه سخنرانی کند. علاوه برآن سعی برای تبعید ایشان نیز کردند اما موفق نشدند((2)) سرمایه دارن باز هم از مخالفت با سید مهدی دست نکشیدند و دست به تبلیغات وسیعی علیه وی در داخل و خارج از کشور زدند که در نتیجه علمای عراق

ص: 332

علیه سید مهدی مقالات، جزوات و امثال آن در عراق نوشتند.((1)) این درگیری طبقه مستضعف با سرمایه داران روز به روز طول کشید. طبقه سرمایه داران از خانواده انصاری حمایت می کردند درحالیکه مردم متوسط و فقیر از سید مهدی موسوی حمایت می کردند با گذشت زمان این ناهمدلی و نا اتفاقی به تدریج به دو خانواده موسوی وانصاری نیز کشیده شد و معمولاً برای بدست آوردن تولیت اوقاف شیعیان اعم از حسینیه ها و مساجد و مرقدهای علمای بزرگ، بین طرفداران آن دو درگیری ایجاد می شد این درگیری و اختلاف بین شیعیان از طرف حکومت کشمیر تأیید می شد. و آنان بخاطر عدم قیام علیه دولت شان این درگیری و اختلاف را تشویق و تشدید می کردند تا این که روزی حاکم هندو، رؤسای هر دو گروه را جمع کرد و رسماً شیعیان را به دوگروه تقسیم کرد!!! چون جدّ خانواده انصاری زودتر از جدّ موسوی ها (سید مهدی) به کشمیر آمده بود آنان را فرقة قدیم و موسوی ها را فرقة جدید نام گذاری کرد. و نیز اوقاف شیعیان را هم بین دو رئیس تقسیم کرد. رؤسای دو گروه این تعهدنامه را امضاء کردند و الآن نیز در بایگانی دولت موجود است.((2))

بعد از این قرار شد هر گروه فقط به مسجد، حسینیه، منبر وغیره خود برود. آنان نیز این تقسیم بندی را پذیرفتند و تا الآن هم همین رسم ادامه دارد که

ص: 333

موسوی ها (بدگامی ها) نمی توانند بر منابر و در حسینیه های انصاری ها

بروند و همچنان انصاری ها نیر نمی توانند

بر منابر و حسینیه موسوی ها بروند. این گروه بندی به شیعیان ضربات سخت و جبران ناپذیری وارد کرده است.

از این دوگروه فرقه قدیم در سال 1376 هجری قمری برابر با 1956 میلادی به دو گروه بنام افتخاری و عباسی و فرقه جدید نیز درسال 1402هجری قمری 1982 برابر با میلادی به دو گروه بنام مصطفوی و محمدی تقسیم شدند.

شیعیان کشمیر بخاطر فاصله ای که گروه بندی ها دارند بجای یک ملت چهار ملت به نظر می رسند و احساس می شود

که هیچ نقطه اشتراکی باهم ندارند در حالی که تمام شیعیان کشمیر شیعه دوازده امامی هستند. به برکت انقلاب اسلامی ایران این گروه بندی ها تا حدودی نسبتاً کاهش پیدا کرده است و شدّت آن نیز در میان مردم از بین رفته است بخصوص نسل جوان و تحصیل کرده فهمیده اند که این تفرقه چقدر به ما ضربه زده است اما باز هم هنوز تا نتیجه مطلوب فاصله فراوان است.

تاکنون از طرف جمهوری اسلامی ایران و دیگر افراد دلسوز ملت کشمیر، ده ها بارسعی شده است که بین رؤسای گروه شیعیان آشتی دهند اما هر دفعه بعضی از آنان از اتحاد و یگانگی سرباز زدند.

منشی محمد اسحاق((1)) متوفی 1389 هجری قمری برابر با 1969 میلادی اولین نفر

ص: 334

است که برای ایجاد وحدت و اتحاد بین شیعیان خیلی سعی و تلاش کرد، او که در دولت مسئولیت خوبی (مسئول اورژانسی شهرستان بدگام) داشت تلاش کرد بین رهبران آشتی دهد و رؤسای گروه را به حسینیه های یکدیگر ببرد اما موفق نشد.((1))

درسال 1395 هجری قمری برابر 1975 میلادی نیز ازطرف آیت الله گلپایگانی آقای شیخ حسین کرمانی به کشمیر آمدند. آقای حسین کرمانی نیز سعی کرد علما و دانشمندان شیعیان را متحد و همدل کند((2)) اما باز هم بعضی از افراد نگذاشتند سعی و تلاش آقای کرمانی به ثمر برسد و در نتیجه اتحاد پیدا نشد. یک سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران یک سفیر ویژه ای از طرف امام خمینی به کشمیر آمدند ایشان تمام علما را در مسجد حاجی عید شهر علمگری بازار جمع کرد و برای دوری از حزب بازی و گروه بندی، پیغام ویژه امام خمینی را برای تشویق وحدت، در جمع خواند و گفت که در دل امام یک محبّت خاصی نسبت به کشمیر وجود دارد((3)) اما باز هم آنان جمع نشدند.

اما در سال 1411 هجری برابر با 1991 میلادی روحانیونی که حامی جنبش آزادی بخش کشمیر بودند نهضت اسلامی کشمیر را تشکیل دادند و در آن مجلس علمای کشمیر

ص: 335

را نیز بنیان گذاشتند((1)) اما با از بین رفتن منافع بعضی از افراد، طولی نکشید هم مجلس علما و هم نهضت اسلامی کشمیر از بین رفت.

مانند ورود اسلام، فرهنگ و هنر به وسیله مبلغان ایرانی مانند سید علی همدانی و میرشمس الدین وجود داشت.

شهر و روستا نماز جمعه برگزار می کنند و روز به روز وضعیت بهتر می شود. با پیروزی انقلاب اسلامی این تفکر غلط که تنها روحانیانی که لباس دارند می توانند نماز جمعه و جماعت اقامه کنند، از بین رفت.

ب - ترس از بین رفتن امتیازات شخصی((1))، در این شکی نیست که عده ای از افراد نفع خود را در تفرقه شیعیان می جویند و طبعاً آنها با وحدت شیعیان موافق نبوده و مانع تراشی می کنند.

لذا اینان بخاطر مسائل مادّی و دنیوی جمع نمی شوند

و اگر هم در نهضت اسلامی و در مجلس علمای کشمیر جمع شده بودند پای اسکناس ها وسط بود. و همین که مادیات و منافع در آن از بین رفت هم نهضت اسلامی و هم مجلس علما سقوط کرد.

همزیستی با هندوها((1))، چون در دوران مغول و افغان شیعه و هندو، هر دو تحت تعقیب حکومت افراطی اهل تسنن بودند لذا بخاطر دشمن مشترک شیعیان و هندوها همزیستی نزدیکی داشته اند از آنجا که آئین هندو پر از اعتقاد به نجوم وغیره است لذا این خرافات به شیعیان نیز سرایت کرده است. علاوه بر همزیستی چون افراد باسواد در کشمیر بیشتر هندوها بودند شیعیان برای هرکار اداری وغیره حتی برای نامه نوشتن وخواندن آن پیش هندوها می رفتند

لذا بخاطر تماس مستمر شیعیان با هندوها خرافات به شیعیان سرایت کرده است.((2)) همینطور عدم آشنایی با دین، بی سوادی شیعیان، نبود مبلغان دینی، فقدان رهبری واحد، توطئه وسیاست کاری دولت، را می توان به عنوان عوامل گسترش خرافات شمارش کرد.

بخاطر وجود خرافات، عموم شیعیان در کشمیر خیلی علاقه مند به تعویذ نویسان و دعانویسان و یا به اصطلاح محلی پیر صاحبان هستند. عموم مردم برای یک کار عادی و روز مره حتی برای شیردهی گاو وگوسفند به آنان مراجعه می کنند.

در بعضی از روستای های شیعیان افرادی به تعویذ نویسی و دعانویسی مشغولند.

ص: 343

بیشتر برنامه ها در مراکز اهل تسنن برگزار می گردید و در اجتماعات و برنامه ها اهل تسنن بیشتر از شیعیان شرکت می کردند. در کشمیر اهل تسنن نیز همچون شیعیان، جمهوری اسلامی ایران را دوست دارند و آنان منور شدن به نور اسلام خود را مدیون مبلغان ایرانی می دانند ویک وابستگی عجیبی به ایران اسلامی دارند. گرچه این وابستگی آنان به ایران اسلامی بخاطر:

الف - ادامه پیدا نکردن حمایت سیاسی جمهوری اسلامی ایران از جنبش آزادی بخش کشمیر،

ب - روابط بیش از بیش جمهوری اسلامی ایران با هند،

ج - بویژه شرکت رئیس جمهوری سابق ایران جناب آقای سید محمد خاتمی در مراسم 26 ژانویه روز جمهوری هند کمی کاهش پیدا کرده است((1)) اما باز هم دل های کشمیری ها مملو از محبّت جمهوری اسلامی ایران است و جنبش آزادی بخش جامو وکشمیر نیز از انقلاب اسلامی ایران نشأت گرفته است. این علاقه و شوق کشمیری ها نسبت به جمهوری ایران را نشان می دهد.

خلاصه شیعیان کشمیر هیچ مشکلی با اهل تسنن ندارند. اما در چند سال اخیر وهابیت گسترش چشمگیری در کشمیر پیدا کرده است که آنان هر چند وقت با پخش نرم افزارها و وسائل دیگر از جمله مجلات و کتابهای ضد تشیّع مخصوصاً در آستانه محرم

ص: 345

و صفر، دل های شیعیان را جریحه دار می کنند و خواهان برهم زدن همزیستی مسالمت آمیز آنان هستند.

آنان مدرسه های زیاد کوچک و بزرگ در شهرها و روستاها دائر کرده اند و در آن افکار ضد تشیّع را ترویج می کنند. الآن آنان در کشمیر دو حوزه علمیه خیلی بزرگ بنام رحیمه واقع در باندی پور در شمال سرینگر و بلالیه واقع در باغوان پوره سرینگر دارند و اینها با تمام امکانات و تسهیلات مدرن مجهز هستند. آنان به طلبه ها طوری آموزش می دهند

که دیگر نیاز به کشور دیگر برای ادامه تحصیل نباشد. هر دو مشغول به ترویج افکار ضد تشیّع هستند و چندی پیش دو کتاب علیه تشیّع چاپ و نشر کرده اند.

گسترش وهابیت یک تهدید وچالش بزرگ برای شیعیان کشمیر است که باید شیعیان بویژه علما، دانشمندان و طلاب کشمیری مقیم حوزه علمیه قم برای مقابله و رد شبهات آنان از همین امروز آمادگی آن را داشته باشند و نیروهای خودشان را برای تحصیل تمام علوم تقسیم کنند. این وحدت و اتحاد شیعه وسنی که بوجود آمده بود حاصل زحمات آقایانی همچون سیدمهدی((1))، سیدحسین جلالی((2))، منشی محمد اسحاق((3))، و

ص: 346

مولوی محمد عباس انصاری((1)) و غلام علی گلزار((2)) بوده است که همه اینها منادی

ص: 347

اتحاد و وحدت مسلمین بوده اند.

خیلی کم جاهایی پیدا می شوند که هندوها (پندت ها)، سیک ها یا پیروان ادیان دیگر در همسایگی شیعیان زندگی کنند. اما در هر جایی که هستند شیعیان برای آنان احترام قائل اند و با قطع نظر از دین و مذهب شان مثل برادر با آنان برخورد می کنند. آنان نیز با شیعیان برخورد خوب و بسیار مناسب می کنند. از زمانی که تشیّع به کشمیر وارد شد تا کنون هیچ گزارشی از درگیری بین شیعیان و هندوها، سیک ها یا پیروان ادیان دیگر در کتاب های تاریخ نیامده است. برعکس هندوها بعضی از اوقات برای جلوگیری از حملات اهل تسنن جبهه واحد با شیعیان تشکیل داده بودند.

اکنون حساسیتی که گه گاهی بین شیعیان و اهل تسنن یافت می شود اما با هندوها هیچ نوع حساسیتی دیده نمی شود. از لحاظ اجتماعی آنان روابط دوستانه تر از اهل تسنن با شیعیان دارند. علت آن می تواند در اقلیت بودن هر دو شیعیان و هندو ها (پاندتها) در کشمیر باشد.

رو بزوال می باشد و در حالی که منطقه کشمیر از نظر آبی سرشار است و این منطقه را می توان با وسائل مدرن و پیشرفت هایی که در زمینه دامداری و کشاورزی بوجود آمده به سر حد خودکفائی رساند. اما هند برای این که سلطه خود را محکم کند در این زمینه هیچ تلاشی نکرده است.

از میان تمام فرقه ها و مذاهب شیعیان کشمیر بیشتر از همه متأثر شده ووضعیت مالی و اقتصادی آنها بدتر شده است. هم اکنون 25 درصد شیعیان زیر خط فقر زندگی می کنند((1)) و کمترین امکانات و وسائل برای بهبود و بالا بردن این وضعیت دارند. بیشتر پیروان اهل بیت علیهم السلام در کشمیر در گذشته به صنایع دستی و کشاورزی وابسته بودند ولی نسل کنونی به این صنایع علاقه ای

ندارند و لذا از این کارهای هنری وسنتی بی بهره ماندند و در نتیجه این منبع قوی اقتصادی به دست دیگران رسید که لطمه سنگینی به اقتصاد شیعیان کشمیر وارد نموده است.

درست استفاده نمایند.

دولت ایالتی نیز در این زمینه با شیعیان تبعیض رواداشته و آنها را از صحنه اقتصادی و دولتی کنار زده است شیعیانی که در دولت ایالتی مسئولیت یا پستی دارند نیز کمتر در جهت بهبود وضعیت عموم شیعیان قدم برمی دارند. اوقاف و وجوهات شرعیه که می توانست در این زمینه کمک کند و با مصرف صحیح آن مشکلات اقتصادی، فرهنگی و آموزشی را تا حد زیادی ازشیعیان کم کند اما همان طور که قبل از این نیز به آن اشاره شد اوقاف شیعیان در دست چند حزب و گروه مخصوص تقسیم شده اند.

با بدتر شدن وضعیت اقتصادی، و کمبود امکانات و عدم ثبات سیاسی و امنیتی، سطح زندگی شیعیان کشمیر در حد پائین و در بعضی از مناطق تا حد متوسط می باشد.

متوسط در اداره های ایالتی یعنی K.P.S ((1)) و K.A.S((2)) و civel sectrait بیشتر از 10 نفر از شیعیان وجود ندارند.((3))

بخاطر فقر، کارکِشی از کودکان پسر و دختر بین شیعیان معمول و معروف است. در 7 شهرستان کشمیر کارکِشی از کودکان به ترتیب زیر بوده است.

درباره وضعیت اشتغال شیعیان کشمیر تا حالا بطور رسمی تحقیقی صورت نگرفته است تا آمار دقیقی بدست بیاید.